SUSRET SVJETOVA ALATURKA I ALAFRANGA U BOSANSKIM KUĆAMA

Dolaskom austrougarske uprave dešavaju se velike promjene u oblasti urbanizma i arhitekture u Bosni i Hercegovini kroz susret dva kulturno-civilizacijska kruga, koje nisu nužno suprotstavljene kategorije već se međusobno dopunjavaju i nadograđuju. Proces transformacija pod utjecajem srednjoevropskih matrica bio je višeznačan i slojevit, a odražavao se i u unutarnjoj dispoziciji prostora i uređenju interijera. Antropometrični modul, koji je bio glavna odrednica tradicionalne gradnje, zamijenjen je arhitektonskim rješenjima reprezentativnog karaktera, zgradama koje imaju visoke stropove, posjeduju monumentalnost, ali ne i čovjekoljubivost. U interijerima se počinju međusobno prožimati prepoznatljivi elementi tradicionalnog interijera, poput sećija, škrabija (uskih drvorezbarenih ormarića na krajevima sećije), peškuna (poligonalnih, drvorezbarenih stolova), drvorezbarenih vitrina, s jedne strane, te stilske, salonske i trpezarijske garniture, keramičke peći, klaviri i lusteri, karakteristični za evropsku kulturu stanovanja, s druge strane. Gradska kuća orijentalnog tipa transformira se sukladno novom povijesnom i društvenom kontekstu. Svaka etaža postaje cjelina za sebe. Budući da velike otvorene površine, poput kamerija, postaju luksuz, one se zatvaraju. Primjer tome je transformacija Despića kuće u Sarajevu. Pojava evropskog kupatila uvodi u kuću orijentalnog tipa vodovodni sistem, što je rezultiralo devastiranjem drvene konstrukcije i ugrožavanjem fizičke stabilnosti zgrade (Hadrović, 1993:42). Suštinska različitost između orijentalnih koncepcija organizacije uređenja interijera fleksibilnog karaktera i srednjoevropskih modela sadržana je u odnosu funkcije prostora i namještaja kojim je taj prostor opremljen. Veza između tradicionalnog fiksnog namještaja u bosanskoj kući i prostora koji on definira je čvršća. Sećije se mogu okarakterizirati i kao izdignuti dio poda, a musandare kao ugrađeni dio zida. Evropsku organizaciju kulture stanovanja obilježava prostor definiran odgovarajućim namještajem, bez mogućnosti transformiranja i prilagođavanja različitim funkcijama. Različitosti se prepoznaju i u visini linije horizonta koji karakterizira orijentalnu i srednjoevropsku kulturu stanovanja. U orijentalnim koncepcijama linija poda na kojem se sjedi prilikom objedovanja je osnovna determinanta, a srednjoevropski koncept organizacije unutarnjeg prostora određuje visina stola. Procesi evropeizacije u oblasti stambene arhitekture mogu se pratiti kroz modifikacije postojećih stambeno-graditeljskih cjelina iz osmanskog perioda u Bosni i pojavu novogradnji kao rezultat djelovanja školovanih arhitekata koji, kreativnim pristupom elemente tradicionalnog graditeljstva povezuju sa savremenim tendencijama. Prilagođavanje naslijeđenih arhitektonskih formi orijentalnog tipa novim evropskim standardima odvijao se postupno, unošenjem pojedinih dijelova mobilijara (zrcala, satova, stolica), da bi na kraju kompletan interijer dobio izgled prilagođen srednjoevropskoj kulturi stanovanja.

Jedan od prvih primjera importiranja mobilijara evropske provenijencije u interijere definirane orijentalnim koncepcijama na području Bosne i Hercegovine je Svrzina kuća. Iznenađuje pojava venecijanskih ogledala u uređenju unutarnjih prostora karakterističnih za tradicionalne oblike bosanskohercegovačke stambene arhitekture, kao što je velika divanhana u ženskom dijelu stambeno-graditeljske cjeline.

Skladnije prožimanje različitih stilskih odrednica zornije je izraženo u novosagrađenim stambenim kompleksima. Budući da se stambena arhitektura može promatrati i kao statusni simbol, poticaji njene modernizacije vežu se za ugledne, bogate, trgovačke i bankarske obitelji, poput Saloma, Despića, Cekovića, Hadžišabanovića, Husedžinovića i Bičakčića.

Despića kuća u Sarajevu predstavlja prvi primjer znakovitijeg prodora novih standarda u kulturi stanovanja pod utjecajem srednjoevropskog kulturnog kruga. Geneza stambeno-graditeljske cjeline pratila je ekonomski razvoj trgovačke obitelji i njezin društveni položaj. Susretanje orijentalnih i evropskih stilskih orijentacija može se pratiti kroz analizu interijera organiziranih potpuno u duhu tradicionalnog graditeljstva (mamina i babina soba), preko prostora gdje se međusobno prepliću orijentalnoislamske tradicije s evropskim standardima (kubelija) i interijera uređenih potpuno u skladu sa savremenim tendencijama, s posebnim naglaskom na Beč (prostorije na spratu, salon, spavaća soba i trpezarija uređene su u duhu srednjoevropske kulture stanovanja s namještajem u stilu bidermajera, neobaroka i neorenesanse). Velika soba koja je služila za stanovanje i održavanje pozorišnih predstava ilustrira postupni proces evropeizacije tradicionalnog interijera, kroz izmjenu koncepta funkcije, ali i pojavu građanskog slikarstva (porodičnih portreta, rad slikara Frösehla) koji nisu karakteristični za osmanski period.  

Još jedan primjer slojevitosti bosanskohercegovačkog graditeljskog naslijeđa je Cekovića kuća u Sarajevu sa specifičnom arhitektonskom kompozicijom oblikovanom povezivanjem različitih stilskih odrednica. Procesi sažimanja različitih stilskih i kulturoloških odrednica rezultirali su slojevitošću i mogu se iščitati na više razina u odabiru materijala, spoljašnjoj arhitektonskoj manifestaciji, uređenju interijera, zidnoj slikarskoj dekoraciji i mobilijaru.

Pred kraj austrougarskog perioda, 1913. godine, Josip Vancaš projektirao je obiteljsku kuću gradonačelnika Hamzage Husedžinovića u Banjoj Luci kao reprezentativni primjer arhitekture bosanskog sloga, koja je bila kreativni pokušaj povezivanja tradicionalne arhitekture sa savremenim kontekstom. Utjecaj naslijeđenih oblika stambene arhitekture prepoznatljiv je u podjeli na muški i ženski dio kuće s odvojenim ulaznim kapijama, u prihvatanju jednokratnog rješenja i upotrebi istaknute strehe, doksata, badže i drvene verande, kao reminiscencije na kameriju. Interijeri imaju naglašen dekorativni i ambijentalni karakter koji obilježava povezivanje različitih stilskih odrednica bidermajera, secesije, empira, stila Louisa XV, s maurskim stilom i elementima tradicionalnog interijera bosanske kuće. Budući da se radi o novogradnji s namjenski osmišljenim interijerima, ostvaren je skladniji odnos i veza između tradicionalnog i savremenog. Visina stropova i veličina prostorija u skladu sa standardima austrougarskog perioda odgovara masivnosti mobilijara koji se ne bi mogao uklopiti u antropometrični prostor tradicionalne stambene arhitekture.

Dvojna kuća Bičakčić-Hadžišabanović predstavlja kasni primjer stambene arhitekture oblikovane u skladu s građevinskim standardima i stilskim odrednicama eklekticizma iz austrougarskog perioda, na osnovu projekta Franza Scheidiga iz 1922. godine. Islamska dekorativna umjetnost u obliku floralne ornamentike, zidne kaligrafije i kaligrafskih zapisa na panelima (levhama) skladno se dopunjava secesijskom biomorfnom ornamentikom plošnog karaktera. Izuzetno zanimljiv detalj interijera u centralnom hajatu je veliki prozorski otvor, oblikovan u duhu losovskog (Loos) modernizma, povezan s vratima koja vode u zimski vrt.

Imajući u vidu opseg i karakter modaliteta susretanja različitih kulturoloških kodova, koji se mogu pratiti kroz transformacije bosanskohercegovačkog graditeljskog naslijeđa, kako u eksterijernoj oblikovnosti tako i u uređenju interijera, orijentalne tradicije ne treba promatrati kao formu zarobljenu u prošlosti već povijesnu podlogu u kojoj otkrivamo niz podudarnosti s temeljnim estetskim vrijednostima arhitekture evropskog modernizma, definiranom oblikovnim purizmom i funkcionalizmom. Stoga, složene stilske sinteze kulture otvorenog karaktera predstavljaju komparativnu prednost u kontekstu odnosa periferije i centra, jer kroz sublimaciju različitosti otvaraju prostor za razvojne procese.

Bibliografija:

1. Bajić, Svetlana (2003), Darovani predmeti porodice Ceković Zemaljskom muzeju BiH, katalog izložbe (8.2.2003.–8.5.2003.), Sarajevo: Etnološko odjeljenje Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine.

2. Besarović, Risto (1974), Iz kulturnog života u Sarajevu pod austrougarskom upravom, Sarajevo: Veselin Masleša.

3. Finci, Jahiel (1962), Razvoj dispozicije i funkcije u stambenoj arhitekturi Sarajeva, Sarajevo: Zavod za stambenu izgradnju NRBiH, Oslobođenje.

4. Grabrijan, Dušan i Neidhardt, Juraj (1957), Arhitektura Bosne i put u suvremeno / Architecture of Bosnia and the way modernity, Ljubljana: Državna založba Slovenije.

5. Hadrović, Ahmet (1993), Gradska kuća orijentalnog tipa u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Avicena.

6. Husedžinović, Sabira, „Despića kuća-nastanak i razvoj“, u: Despića kuća, (ur.) Sead Trhulj, Sarajevo: Muzej Sarajeva, 2009., str. 34-38.

7. Husedžinović, Sabira, „Nastanak i razvoj Svrzine kuće“, u: Svrzina kuća, (ur.) Sead Trhulj, Sarajevo: Muzej Sarajeva, 2001., str. 37- 53.

8. Kurto, Nedžad (1998), Arhitektura Bosne i Hercegovine, razvoj bosanskog stila, Sarajevo: Sarajevo Publishing, Međunarodni centar za mir.

9. Lešić, Josip (1973), Pozorišni život Sarajeva (1878.-1918.), Sarajevo: Svjetlost.

10. Said, Edward W. (1999), Orijentalizam: zapadnjačke predodžbe o Orijentu, Sarajevo: Svjetlost.