PREPLITANJA

Svojim geografskim položajem Bosna i Hercegovina našla se u vrtlogu burnih historijskih događaja koji su protokom vremena oblikovali njen kulturni kōd čija je prepoznatljiva nota produkt preplitanja prastare ilirske s moćnim kulturama Istoka i Zapada. U vrijeme velikih migracija tokom 6. stoljeća doseljeni Slaveni u Bosni i Hercegovini zatekli su romanizirano ilirsko stanovništvo koje se postepeno pod utjecajem brojčano nadmoćnih doseljenika slaveniziralo. U ovom periodu dolazi do preplitanja paganske religije starih Slavena s romaniziranim idolopoklonstvom starosjedilačkog stanovništva. Za razliku od slavenskih plemena Hrvata koji su, nastanivši se zapadno od Bosne i Hercegovine, ubrzo potpali pod utjecaj zapadne kulture i Rimokatoličke crkve i Srba koji su naseljavanjem predjela jugoistočno od naše zemlje ušli u zonu utjecaja vizantijske države i pravoslavne religije, na prostoru Bosne i Hercegovine kao središnje države preplitali su se utjecaji Zapada i Istoka. Jačanjem utjecaja Rima u stoljećima koja su uslijedila u Bosni i Hercegovini je jačao utjecaj Rimokatoličke crkve, pogotovo u njenim zapadnim krajevima, dok su istočni krajevi države bili podložniji utjecaju slabijeg Vizanta i Pravoslavne crkve. U središnjem dijelu Bosne i Hercegovine, pak, sa formiranjem srednjovjekovne Bosanske države nastaje nova, narodna Crkva bosanska. Iako su Katolička i Pravoslavna, Bosansku crkvu proglasile heretičkom, zbog njene široke prihvaćenosti u narodu srednjovjekovni vladari Bosne oslanjali su se na nju a njeni sveštenici imali su povlašten položaj na bosanskom dvoru. Glavna karakteristika Crkve bosanske jeste oslobođenost od crkvenih stega, ukorijenjenost u narodnoj kulturi i običajima te tolerantnost. Historija nije zabilježila da su sveštenici ili pripadnici Crkve bosanske, iako su uživali podršku vlastele, pokretali bilo kakve vojne poduhvate protiv katolika ili pravoslavaca koji su zajedno s njima u miru živjeli na području Bosne i Hercegovine. Naprotiv, prepoznatljivi kulturni fenomen koji se razvio pod utjecajem Crkve bosanske jeste pojava specifičnih nadgrobnih spomenika – stećaka čija geografska rasprostranjenost otkriva zonu kulturnog utjecaja srednjovjekovnog bosanskog kraljevstva. Živopisne slike lova, svadbe, viteških igri, geometrijskih i prirodnih simbola s rijetkim simbolima krsta jasno pokazuju da najveći dio srednjovjekovnih stanovnika Bosne i Hercegovine nije istinski prihvatio kršćanstvo ni Katoličke ni Pravoslavne crkve.

Osmanskim osvajanjem Bosne i Hercegovine u drugoj polovini 16. stoljeća dolazi do širenja islama i orijentalno-islamske kulture na ovom području. Većina Bošnjaka koji su do tada pripadali Crkvi bosanskoj tokom 17. stoljeća postepeno prelazi na islam, u prvim generacijama formalno, a u kasnijim zbiljski i stvarno. Budući da islam uvažava sve kulturne fenomene koji nisu u suprotnosti s njegovim strogim monoteizmom, prihvatanje islama nije značilo raskid s naslijeđenom kulturom i tradicijom. Štaviše, u prvim stoljećima širenja islama dolazi do snažnog preplitanja predislamske kulture i vjerske tradicije sa islamom i kulturom Orijenta, a tragovi tog preplitanja mogu se pronaći, podjednako, u materijalnoj i nematerijalnoj kulturi Bosne i Hercegovine.

Širom Bosne i Hercegovine u neposrednoj blizini srednjovjekovnih stećaka locirana su stara muslimanska mezarja čime se nedvosmisleno potvrđuje kontinuitet trajanja domaćeg stanovništva ali i kulturološka slojevitost bosanskog društva. Prelaskom na islam bosanski klesari koji su tako vješto oslikavali srednjovjekovne stećke svoje majstorstvo prenijeli su na ukrašavanje prvih nišana – muslimanskih nadgrobnih spomenika, na kojima se, kao i na stećcima, može pronaći šarolik spektar geometrijskih, biljnih i astralnih simbola, pa čak i sa, islamu stranim, figuralnim predstavama.

Predislamska molitvišta i neke vjerske tradicije kršćanskih stanovnika Bosne i Hercegovine širenjem islama zadobili su novu formu kroz koju su nastavili trajanje do današnjih dana. S tim u vezi, dovišta Bošnjaka pored izvora, na vrhovima planina, pored stećaka i u dubokim pećinama otkrivaju sinkretističke elemente koji su svoje mjesto našli u kulturi i vjerskoj tradiciji Bošnjaka muslimana.

Uz to, kao stočarski i zemljoradnički narod prelaskom na islam stanovnici Bosne i Hercegovine nisu odbacili gregorijanski kalendar, već su paralelno s njim počeli koristiti muslimanski hidžretski kalendar. Po gregorijanskom kalendaru, odnosno po kršćanskim svecima sv. Juraju (Jurjevdan) i sv. Iliji (Ilijin dan, a nakon prelaska na islam Alijin dan ili na turskom Aliđun) određivali su vrijeme poljoprivrednih radova i lokalnih društvenih i vjerskih svečanosti, dok su po hidžretskom kalendaru izvršavali svoje islamske vjerske obaveze. Interesantno je da su se na dovištima koja imaju čistu islamsku formu namaza i dove, kao što je to bilo uobičajeno prije islama, okupljali prema gregorijanskom, a ne prema hidžretskom kalendaru.

Susret i preplitanje islama s predislamskom kršćanskom kulturom na području Bosne i Hercegovine ostavilo je trajne tragove u književnosti, jezičkoj i gastronomskoj kulturi, arhitekturi, likovnoj umjetnosti, muzici, kulturi stanovanja i dr.

Period od 16. do 19. stoljeća obilježen je jakim orijentalno-islamskim utjecajima na tadašnju domaću kršćansku kulturu. Austrougarskom okupacijom Bosne i Hercegovine krajem XIX stoljeća širom se otvaraju snažnijim zapadno-evropskim utjecajima na kulturu Bošnjaka koji su u početku selektivno, a u kasnijem periodu masovnije, počeli usvajati različite segmente evropske kulture. I kao što su putopisci iz Evrope nekada bili iznenađeni kada su se u osmanskoj Bosni i Hercegovini susretali s kršćanima koji su bili odjeveni isto ili slično kao muslimani, danas su vjerovatno turisti s Istoka iznenađeni kada vide kako su muslimani prihvatili zapadnu modu te da nema nikakve razlike u kulturi odijevanja između muslimana, katolika ili pravoslavaca u našoj zemlji. Zapadne kulturne ustanove: pozorišta, kina, koncertne dvorane, muzičke škole, likovne i akademije scenskih umjetnosti postale su sastavni dio kulture Bošnjaka. Uopće nije neuobičajena slika da danas Bošnjak nakon molitve u džamiji ode u kino, a u pozorištu se gotovo redovno mogu vidjeti žene s mahramama, što implicira njihovu privrženost vrijednostima i islama i zapadne kulture.