SAZ U MUZIČKOJ TRADICIJI BOSNE I HERCEGOVINE

Najstariji dokazi o postojanju žičanih instrumenata mogu se pronaći u arheološkoj građi sumerske civilizacije. O porijeklu saza na Balkanskom poluotoku postoji nekoliko mišljenja. Najraširenija pretpostavka je da su saz u naše krajeve donijele Osmanlije tokom 15. stoljeća. U nekim historijskim spisima se s druge strane navodi da su Slaveni za tambure znali mnogo prije dolaska Osmanlija u naše krajeve, čak u 6. stoljeću. Slično mišljenje zastupa turski muzikolog Mahmut Ragıp Gazimihal (1900-1961) koji tvrdi da se preteča saza, kopuz, upotrebljavala u folklornoj muzici balkanskih naroda još u 9. stoljeću. On u svojoj studiji Uvodni pogledi na azijsko porijeklo nekih turskih muzičkih instrumenata navodi sljedeće: Glavni instrument koji je služio za pratnju narodne pjesme bio je kopuz, sa trzanim žicama; on je tradicionalan kod azijskih Turaka, a bio je nacionalni instrument Osmanlija do XVII stoljeća. Njegovo je ime danas rijetkima poznato, ali njegovih potomaka ima svuda; on je praotac sazova s metalnim žicama koji su do sada u upotrebi. Treba zabilježiti da se ovaj instrument rasprostro po Balkanu oko IX stoljeća, čini se prije pojave Turaka u cijeloj Anadoliji. Sada se upotrebljavaju raznovrsne njegove vrste, koje se razlikuju samo po broju žica, premda se od mjesta do mjesta zapažaju razlike u redu, boji (zvuka) izradi… Sazovi su predmet osobitog štovanja. (Gazimihal, 1955) 

Saz je porijeklom iz Perzije. Terminološko značenje riječi je višeznačno. Može označavati: glas (söz); žičani ili duhački instrument; muziku i svirku općenito; i, pjesmu (saz şarkı). Sigurno je da se saz razvijao stoljećima, putujući iz srednje Azije u Anadoliju, a potom na područje Balkana. Varijante saza danas pronalazimo u tradicijama mnogih naroda, od Turske, Irana, Azerbejdžana, Uzbekistana, Kirgistana, Kazahstana, pa sve do muslimanske zajednice Ujgura u Kini. Svaka od etničkih zajednica prilagodila je ovaj instrument svom folkloru, pa su tako brojne varijante saza, kao i njegovi nazivi. Varijanta bosanskohercegovačkog saza najsličnija je iranskom dutaru i turskim bağlami i aşık sazu. Neke od ovih varijanti su služile za izvođenje lirskih pjesama, što je dakako odlika i naše muzičke tradicije.

Činjenica je da se saz u Bosni i Hercegovini obrazovao u jedinstvenu i posebnu varijantu instrumenta. Kako je sevdalinka najzastupljenija forma gradske muzičke tradicije, tako se i saz nametnuo kao odgovarajući instrument za njenu pratnju. Za razliku od šargije i drugih tambura koje se upotrebljavaju u narodnoj (izvornoj) muzici karakterističnoj za područje sjevernoistočne Bosne i koja služi za praćenje vokalnih oblika seoske muzičke tradicije, saz je u prošlosti bio vezan isključivo za gradsku muzičku tradiciju. Korišten je kao solistički instrument koji je pratio najčešće vlastito pjevanje, a kasnije i drugog pjevača. Interesiranje za saz pokazalo je u najvećoj mjeri muslimansko stanovništvo Balkana koje ga je otvoreno prihvatilo, tako da je saz postao primarni muzički instrument muslimanske aristokratije, a osim toga i statusni simbol begovskih porodica.

Saz je žičani (kordofoni) instrument koji pripada porodici dugovratih lauta. U našoj muzičkoj tradiciji najduži je kordofoni instrument, pa tako posjeduje i najveći tonski opseg. Žice na sazu su metalne, a njihov broj varira od 6 do 16, ali najčešće susrećemo sazove sa 8, 10 ili 12 žica. Kod nas je uobičajeno štimanje saza u tri različite tonske visine (c-g-f). Starije sazlije za štimanje žica koriste naziv ugađanje, a za izraz naštimati koristio se i naziv uduzeniti ili oduzeniti. Ton na sazu dobija se okidanjem žice plektrumom desnom rukom, koji se naziva terzijan (perz. tâziyâne – bič). Tehnika proizvodnje tona okidanjem žice rezultirala je da se, terminološki, muziciranje na sazu naziva kucanje, a ne sviranje. Ovakvu tehniku muziciranja sazlije nazivaju još i prebiranje. Ton saza je u mnogo čemu jedinstven i potpuno različit od svih drugih žičanih instrumenata u našoj tradicionalnoj muzici, a najsličniji je treperenju trske. Sazlija kuca uvijek u sjedećem položaju, a vokalnoj dionici pjesme prethodi instrumentalni preludij.

Saz se izrađuje od drveta. Sastoji se od dva dijela, i to rezonatora čiji naziv kutla (kutlača) ukazuje na zaobljenost i vrata koji se naziva još i drška, držak i sl. Različite vrste drveta upotrebljavaju se za različite dijelove saza, tako da se za izradu kutle najčešće upotrebljava drvo topole, oraha, (divlje) trešnje ili duda; za izradu daske (koja se pričvršćuje na kutlu) jelovo drvo; dok se za izradu vrata upotrebljava drvo šljive, oraha ili trešnje. Daska (tahta, glasnjača) na kutli sadrži otvore koji se nazivaju zvučnice čija je funkcija bolje širenje zvuka. Pragovi na vratu nazivaju se perde ili perdeta. Žice su pričvršćene jednim krajem na kutli, dok se na drugom kraju (vratu) namotavaju na čivije koje omogućavaju zatezanje žica i određivanje potrebne tonske visine. Na vrhu vrata saza nalazi se obično kićanka (svežanj konaca) koja ima estetsku funkciju. 

Ukrašavanju saza posvećivana je posebna pažnja. Ukrašavao se komadićima sedefa (unutrašnji sloj školjke bisernice) ili urezivanjem cvjetnih motiva. Perdeta su kićena srebrnim nitima. Ovako ukrašeni primjerci saza danas su prava rijetkost. Današnji sazovi uglavnom se ukrašavaju tehnikom rezbarenja ili pirografijom. 

Saz su u prošlosti upotrebljavali skoro isključivo muškarci, dok se danas mogu pronaći i žene izvođačice, iako veoma rijetko.Osim solističke upotrebe saza, bilo je prisutno i istovremeno muziciranje grupe sazlija koje je nazivanotakum(tur. takım – skupa). Posljednji ovakav takum sazlija činile su sarajevske sazlije Asimaga Jasika, Edhemaga Sulejmanbašić, Salih Hodžić “Tabačeˮ, Hamdija Hadžihalilović i Ćamilaga Čadro 1930. godine koji su djelovali u okviru Muslimanskog kulturno-umjetničkog društva “Gajretˮ. Formu ovakvog muziciranja nakon 73 godine u Bosni i Hercegovini oživio je Omer Pobrić 2003. godine u okviru projekta “Saz u Bosniˮ. Prodor Austro-Ugarske Monarhije u Bosnu i Hercegovinu donio je sa sobom i novi stil života, pa je tako i saz počeo postepeno gubiti na popularnosti. Ipak, zahvaljujući ljubavi prema ovom instrumentu i entuzijazmu pojedinaca, izvođačka praksa održala se do danas. Još uvijek je živa tradicija sazlijskog izvođenja sevdalinke, a broj vrsnih sazlija u Bosni i Hercegovini nije zanemariv. Današnji sazovi znatno se razlikuju od starih primjeraka, a razlike se ogledaju u svim segmentima, pa su tako vidljiva poboljšanja u svakom pogledu. Zanimanje za saz u Bosni Hercegovini posljednjih godina posebno je prisutno kod mladih generacija. Održavaju se mnogobrojne manifestacije i koncerti sazlijske muzike. U Bosni i Hercegovini djeluju i udruženja sazlija. Najreprezentativniji primjer je takum sazlija koji djeluje u okviru Udruženja sazlija “Sevdahˮ iz Živinica. Ovo udruženje i njihov stil muziciranja jedinstven je primjer na Balkanu.

Izvori

• Milošević, Vlado (1962), Saz, Banja Luka: Zbornik krajiških muzeja I

• Ovčina, Mirsad, emisija „U đul-bašti“, intervju sa sazlijom Šukrijom Trakom, Radio BIR, 2020.

• Pandurević, Tatjana (1986), Saz u Bosni (Obrazloženje terminologije, tehnologije izrade, ergologije i tonskih osobenosti; diplomski rad), Sarajevo: Muzička akademija u Sarajevu