ALADŽA DŽAMIJA U FOČI

Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine

Autor: Priredio i prilagodio: Dr. Ekrem Tucaković, Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini
Fotografije i video: Mirza Hasanefendić

 

Aladža (Šarena) džamija u Foči se od 1950. godine, kao spomenik kulture najviše vrijednosti, nalazila pod zaštitom države, a prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine svrstana je u I kategoriju kulturno-historijskog dobra. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine 2004. godine donijela je odluku kojom se mjesto i ostaci graditeljske cjeline Aladže džamije (Hasan Nazirove) u Foči, koju su srpske snage 1992. godine potpuno uništile, proglašavaju nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Nacionalni spomenik čine Aladža džamija sa pripadajućim objektima: turbe Ibrahima – sina osnivača džamije, nadgrobni sarkofag osnivača Hasana Nazira, šadrvan, stariji grobni sarkofazi, harem s nišanima, kameni zidovi ograde, dvije kapije i česma u zidu dvorišta.

Graditeljska cjelina Aladže džamije nalazi se na desnoj obali rijeke Ćehotine, oko 1,5 km daleko od ušća Ćehotine u Drinu, blizu stare fočanske čaršije i centra grada smještenog u prirodnom trougaonom prostoru koji formiraju rijeke Drina i Ćehotina. Foča je puni procvat doživjela u doba turske uprave, naročito u periodu od druge polovine 15. stoljeća i do kraja 16. stoljeća, kada se transformira u administrativno-upravno sjedište Hercegovačkog sandžaka. Kao centar Hercegovačkog sandžaka, Foča doživljava urbani, privredni i kulturni razvoj, uspostavlja se potrebna infrastruktura za funkcioniranje civilne vlasti, vjerskih, kulturno-prosvjetnih i privrednih institucija.  

U takvim prilikama došlo je do izgradnje jedne od najreprezentativnijih džamija na području Balkana. Prema tarihu isklesanom u kamenoj ploči iznad  ulaznih vrata, Aladža džamija je sagrađena hidžretske 957. godine (1550/1551). Izgradnju džamije finansirao je viši službenik osmanske administracije Fočak Hasan Nazir. Na osnovu putopisa Evlije Čelebije i njegovog detaljnog opisa Aladže džamije iz 1664. godine, poznato je da je glavni arhitekta bio Ramadan-aga, a da su u izgradnji objekta učestvovali razni umjetnici, među kojima su bili i dubrovački majstori.

Spominjanje riječi Nazir uz ime osnivača Aladže džamije u pisanim dokumentima i klesanim natpisima pojašnjava funkciju i položaj koje je osnivač džamije zauzimao u hijerarhiji turske državne uprave. Od 1526. godine titula “naziraˮ označava funkciju kontrolora i finansijskog nadzornika državne imovine i prihoda ubiranih na carinama, trgovima, skelama, po rudnicima i solanama, te drugim carskim dobrima koja su davana pod zakup na jurisdiktičkom području jednog sandžaka. Nazir je kontrolirao poslovanje nižih finansijskih službenika Carstva.

Aladža džamija pripada tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija klasičnog stilskog izraza s otvorenim spoljnim trijemom koji je natkriven kupolicama i munarom prislonjenom uz desnu stranu. U poređenju s drugim bosanskim džamijama, Aladža džamija ima najljepše i najpravilnije zidanje u kamenu. Umješnost klesara očitovala se kod ove džamije u rezanju sedre za zidanje zidova džamije i kamena krečnjaka za zidanje munare, izradu stubova, portala, mihraba, minbera i mahfila, naročito u klesanju kapitela stubova, stalaktitnih ukrasa u trompama i mihrabu i klesanju minbera i mahfila. 

Prema svojim dimenzijama, spada u srednje velike džamije izgrađene u našim krajevima: duga je 18,07 m, a široka 13,70 m. Visina munare je 27,8 m, što u relativnom odnosu prema objektu znači da ima najveću visinu. Takav proporcionalni odnos doprinio je da mnogi ljudi smatraju da je to najviša munara na ovim prostorima. Visinski odnosi pojedinih elemenata objekta su tako proporcionalni da cijeli objekat djeluje monumentalno.

Aladža je imala najljepši i najzanimljiviji ukrašeni kameni mobilijar u unutrašnjosti džamija u Bosni i Hercegovini. Dekorativna plastika džamije nastala je istovremeno s cijelom građevinom. Njen živ i precizno vođen crtež, kao i izrazita vještina s kojom je cijela dekoracija izvedena na kamenim površinama mihraba, minbera, mahfila, munare, portala i kapitela u trijemu govore o izvanrednom majstorstvu njenih klesara. Geometrijsku ornamentiku koja je bila zastupljena na kamenim površinama Aladže džamije karakterizirali su motivi  koji su u tursku dekoraciju većim dijelom uneseni iz starije ranoislamske umjetnosti. Raskošna dekorativna plastika ispunjavala je kamene površine mihraba, minbera i mahfila u unutrašnjosti džamije. Više od arhitekture i dekorativne plastike Aladžu džamiju je proslavilo njeno zidno slikarstvo. Ono je nekada, osim jednog dijela plastičnog ukrasa, prekrivalo i sfernu površinu kupole, sve četiri trompe, dijelove zidova u unutrašnjosti i spoljni zid džamije pod trijemom. Gotovo jednakim motivima ukrašavane su lunete nad prozorima Aladže džamije i nad prozorima u džamiji Selima I u Istanbulu (iz 1522. godine) i u Ješil džamiji u Bursi. Također, postojala je jednaka dekoracija rascvjetalih žbunova urađenih u fajasnoj tehnici u Aladži džamiji i u haremskim prostorijama Topkapi-saraja, te u enterijeru Rustem-pašine džamije u Istanbulu.

U 17. stoljeću Aladža džamija je bila predmet divljenja mnogih posjetilaca, a neki od njih su svoja razmišljanja o Aladži, u vidu kraćih zapisa, zabilježili na zidovima same građevine, naročito na njenom trijemu, s desne i lijeve strane ulaza u  džamiju, kao i na mramornim stubovima trijema. Neki od ovih zapisa bili su datirani i potpisani, a neki su bili polučitljivi.

U kompleksu džamije nalazilo se turbe (mauzolej) Ibrahim-bega, sina osnivača džamije. Turbe je bilo otvorenog potkupolnog zdanja na kvadratnoj osnovi. U unutrašnjem prostoru nalazili su se kameni grobni sarkofag s profiliranim završetkom, kao i dva oštećena nišana. Na uzglavnom nišanu je nedostajao turban, ali je natpis bio sačuvan.

Grobnica osnivača Aladže džamije Hasana Nazira bila je najstariji grobni sarkofag u haremu džamije. Kako je s nišana pročitano, Hasan Nazir je umro odmah nakon izgradnje objekta, 1533. godine. Tada mu je, vjerovatno, i podignuta ova grobnica ili je osnivač dao da se podigne za vrijeme izgradnje džamije.

U haremu džamije nalazili su se stari grobni sarkofazi, to su bile grobnice pravougaonog oblika, tlocrtnih mjera oko 220-230 cm x 85-95 cm, visine oko 65-75 cm. Ove grobnice bile su zidane od pravilnih kvadara kamena sedre. Nišani nisu bili sačuvani, pa njihovo tačno datiranje nije bilo moguće. Ipak, po načinu zidanja, upotrijebljenom kamenu sedri, profilaciji na završnom vijencu može se pretpostaviti da su to grobnice uglednih ljudi iz vremena nakon izgradnje Aladže. 

U haremu džamije nalazi se veći broj starijih nišana, neki od njih su tu prebačeni prilikom pretvaranja većeg dijela harema u gradski park.

Šadrvan je bio smješten nasuprot portalu. U sredini njegovog jednostavnog kružnog bazena, sastavljenog od kamenih ploča, stajala je lijepo ukrašena čaša. Njenu gornju ivicu ukrašavala je bordura s uklesanim rumi-ornamentom, koji je prema motivima odgovarao onom na donjem dijelu minbera. Ispod bordure bio je izveden niz načinjen od plastično oblikovanih latica. 

Česma se nalazila na zidu koji uokviruje harem džamije. Zidana je od pravilnih klesanaca sedre, koji su na vrhu jednostrano zakošeni prema haremu, bez pokrova. Pri vrhu prednjeg zida česme bila je ugrađena kamena ploča – tarih iz kojeg se saznaju podaci o godini i dobrotvoru.

Prostor oko džamije opasan je niskim kamenim zidom. U zidu su napravljene dvije kapije (ulaza) u kompleks džamije. Obje ulazne kapije bile su zidane od pravilnih klesanaca sedre. Kapije su pokrivene šatorastim krovićem s pokrovom od ćeramide na drvenoj konstrukciji. Prema oblikovnim i konstrukcionim karakteristikama, kapije su odgovarale duhu i načinu vremena  u kojem je džamija građena.

Kompleks Aladže džamije s objektima koji su joj pripadali: turbetom Ibrahima, okolnim mezarima i nadgrobnim spomenikom osnivača Hasana Nazira, šadrvanom i česmom u zidu dvorišta, kamenim zidom na jugoistočnoj strani, južnom i zapadnom kapijom, srpske snage 1992. godine su minirale i potpuno uništile, a svi ostaci kamionima su odvezeni u korito rijeke Drine. U više masovnih grobnica ubijenih Bošnjaka u Foči pronađeni su kameni i drveni fragmenti minirane džamije i njenog kompleksa. Grobnice su bile prekrivene debelim nanosima zemlje i otpada, a na dubini od 7 m nalaženi su dijelovi stubova, mihraba i ulaznog portala, munare i drugi ostaci minirane Aladže. Sud Bosne i Hercegovine je 2018. godine potvrdio optužnicu protiv Gorana Mojovića, koji se tereti da je 2. augusta 1992. godine, kao pripadnik Vojske Republike srpske (VRS), izazivanjem eksplozije u potpunosti uništio kulturno-historijski i vjerski spomenik Aladžu džamiju u Foči. Prema optužnici, Mojović je 2. augusta 1992. godine, u večernjim satima, u svojstvu načelnika Inžinjerijske jedinice Taktičke grupe Foča Vojske Republike srpske, došao u vojne prostorije Taktičke grupe Foča u Velečevu te prenio prisutnim pripadnicima naredbu da se sruši Aladža džamija. Kako je navedeno, dvojica prisutnih srpskih vojnika odbili su izvršiti tu naredbu, dok je Rajko Milošević pristao, te je nakon toga zajedno s Mojovićem otišao do Vojnog magacina “Livade” u općini Foča, gdje su preuzeli potrebni materijal za aktiviranje eksplozije. “Zatim su mine i ostali materijal istovarili te su ih Goran Mojović i Rajko Milošević postavili na odgovarajuća mjesta oko i unutar džamije, a zatim ih aktivirali te eksplozijom u potpunosti srušili Aladža džamiju”, navedeno je u saopćenju Suda BiH.

Ponovna izgradnja Aladže džamije počela je nakon dugih pripremnih aktivnosti 2014. godine, čiju je obnovu, koja je trajala četiri i po godine, najvećim dijelom finansirala Generalna direkcija vakufa Republike Turske. Projekt ponovne gradnje džamije podržala je i Ambasada SAD u BiH koja je osigurala finansijska sredstva za izradu projektne dokumentacije i za izradu mihraba, čime je postala prvi donator ponovne izgradnje džamije. Za što vjerodostojniju ponovnu izgradnju od naročitog značaja je bila činjenica da je Aladža džamija bila jedna od najbolje istraženih džamija u Bosni i Hercegovini. Bili su sačuvani snimci dekoracija i kaligrafskih ispisa. Andrej Andrejević, stručnjak iz Beograda, profesor historije umjetnosti, u svojoj knjizi (Andrejević, Andrej, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972) sačuvao je vrijedne podatke i snimke Aladža džamije, uključujući i detaljne crteže svakog od detalja.

Ponovo izgrađena Aladža džamija svečano je otvorena 4. maja  2019. godine. Na oslikavanju unutrašnjeg dijela obnovljene Aladže radio je i tim iz Istanbula. Dio ukrasa oko prozora džamije ostavljen je u izvornom stanju i jedan je od podsjetnika na historiju džamije. 

Izvor: