GAZI HUSREV-BEGOVA DŽAMIJA I MONUMENTALNA ARHITEKTURA ISTANBULA DO 1539. GODINE

Od vremena osnivanja, ili tačnije od prenošenja prijestolnice iz Rima 330. godine, Konstantinopolj je oduvijek plijenio pažnjom, bez obzira na to da li je pripadao rimsko-vizantijskoj ili osmanskoj civilizaciji. Osvajanjem od strane Mehmeda II el-Fatiha 1453. godine Konstantinopolj postaje Istanbul, najznačajniji urbani centar islama, „išaran“ je brojnim građevinama, naročito džamijama. Oslanjajući se na vizantijsko naslijeđe, ali i na nova osmanska dostignuća, kao politički i civilizacijski centar, Istanbul počinje privlačiti ljude sa svih strana, naseljenike iz Anadolije u potrazi za boljim životom, Bošnjake sa Balkana željne afirmacije, jevrejske izbjeglice iz Španije, grčke konvertite odane novoj imperiji, mletačke trgovce u potrazi za tržištima, vjerske učenjake privučene slavnim medresama i mnoge druge.

Danas smo prilično dobro upoznati s izgledom Istanbula u njegovom ranom periodu. Taj termin „rani period“ može se kategorizirati na dva načina: period do 1500. godine, koji se osim svoje datumske praktičnosti poklapa i sa značajnim promjenama u osmanskoj arhitekturi, i period do 1539. godine i stupanja na scenu Mimara Sinana kao glavnog arhitekte carstva. Osim građevina i velikog broja historijskih dokumenata, danas imamo i nekoliko drugih izvora koji nam daju informacije o Istanbulu tog vremena. Posebno je interesantno pozvati se na jedno likovno djelo koje nam, bolje i od bilo kakvog putopisa, vizuelizira koje su sve poznate građevine egzistirale oko 1539. godine. Riječ je o minijaturi Nasuha Matrakčija pod nazivom „Pogled na Istanbul i Galatu“ iz 1537. godine, a koja je bila dio opširnog djela „Fetihname-i Karabuğdan“.

Matrakči je osnivač pejzažne minijature i jedan je od najvećih umjetnika u historiji Osmanskog Carstva. Njegov pristup takvim slikama bio je dokumentaristički i taksativan pokušavši, osim umjetničke, dobiti i realnu sliku grada koja ne bi bila podređena mašti ili šabloniziranju. Zbog toga nam je na njegovim minijaturama lahko prepoznati pojedine građevine, tačno pozicionirane na svojim historijskim lokacijama. „Pogled na Istanbul i Galatu“ predstavlja najčuveniji prikaz Istanbula ranog perioda, a prije izgradnje građevina Mimara Sinana. Do 1537. godine Istanbulom su vladala četiri sultana: Mehmed II el-Fatih (1451-1481), Bajazid II (1481-1512), Selim I (1512-1520) i Sulejman I Kanuni (1520-1566). Svi su oni u Istanbulu izgradili svoje glavne sultanske džamije, s tim da je Sultan-Sulejmanova bila izgrađena tek 1557. godine.

Kada je u pitanju gradnja iz vremena sultana Mehmeda, posebno treba izdvojiti tri džamije čiji su osnivači bili njegovi veziri (a koje se također nalaze na Matrakčijevoj minijaturi). Mahmud-pašina je izgrađena 1462-1463. godine (iste godine kada je započeta Sultan-Fatihova džamija) i nosi obilježja brusanske arhitekture sa dvije uzdužno postavljene kupole iste veličine. U brusanskom stilu građena je i Murat-pašina džamija. Ona se nalazi u današnjem Aksaraj distriktu. Džamija slijedi obrazac Mahmud-pašine džamije, sa dvije jednake kupole koje pokrivaju molitveni prostor. Uskoro je poslije toga došlo do dominacije džamija sa centralnom kupolom i jednim sasvim novim konceptom prostora. Jedan takav rani projekat bila je džamija Rum Mehmed-paše iz 1471. godine. Plan ove džamije poslužit će kao lakmus-papir za buduće projekte koji će podrazumijevati manje kupole sa strane i polukupolu na frontu (obrnuti T-plan), što je bio obećavajući i potencijalni lajtmotiv ranocarigradske arhitekture kod objekata srednje veličine. Na kraju, njih neće biti mnogo, tek tri, a svoj čist izraz dobit će kod projekta Gazi Husrev-begove džamije.

Ranocarigradski stil vezan je za prekretnicu u osmanskoj arhitekturi i pojavu džamija sa dominantnom centralnom kupolom i naglašenijom vertikalnom konstrukcijom. Naziv upućuje na novu prijestolnicu Osmanlija, jer tamo nastaje i u potpunosti dolazi do izražaja. Ono što nas ovdje interesira jeste obrnuti T-plan koji uviđamo kod tri džamije ranocarigradskog stila, a koje su hronološki utjecale jedna na drugu: Rum Mehmed-pašina (1471), Atik Ali-pašina (1496-1497) i Gazi Husrev-begova (1531). Sve tri imaju centralnu kupolu sa polukupolom prema mihrabu i manjim kupolama sa strane.

Gazi Husrev-begova džamija posljednji je veliki projekat ranocarigradske škole i vidimo je kao sljedbenika onoga što je već ponuđeno kod Rum Mehmed-pašine i Atik Ali-pašine džamije. Dosad je ona u literaturi dovođena u vezu s ovom drugom, međutim, ako ćemo već biti dosljedni, neophodno je da istaknemo Rum Mehmed-pašinu kao važnu početnu kariku jer tu prvi put uočavamo sistem polukupole na frontu i bočne tetime. Poslije toga, kod Atik Ali-pašine džamije ide se korak dalje, jer se dvostruke tetime, bez zidnih pregrada, u potpunosti spajaju sa centralnim prostorom. Gazi Husrev-begova džamija referira se na spomenute dvije, s novim konceptom, odnosno po jednom tetimom sa strana koje su spojene sa centralnim prostorom. U tom slučaju uočavamo čist obrnuti T-plan, koji je mogao imati i određene zamke, u smislu da bočne tetime predstavljaju potisnute dijelove džamije koji jasno ne komuniciraju s glavnim molitvenim prostorom. Taj problem se uočava kada uđete u Begovu džamiju i on nije zanemariv. U konačnici je riješen samo djelimično, pa se tetime u ovom slučaju, za razliku od Atik Ali-pašine džamije, zaista i doživljavaju kao separatni dijelovi džamije. Međutim, bez obzira na to, enterijer džamije ostavlja utisak prostornosti i svečanog dojma, s izuzetno visokom kupolom (24 metra) i raskošnom kamenom plastikom. U njoj se otkriva visoki stil gradnje kompatibilan s najboljim istanbulskim ostvarenjima.

Gazi Husrev-begova džamija je u vrijeme svoje gradnje prevazilazila logističke kapacitete i civilizacijske okvire tadašnjeg Sarajeva, kao grada koji se tek počeo razvijati. Nećemo pretjerati ako kažemo da se o Sarajevu može govoriti u smislu prije i poslije gradnje ove džamije, odnosno o vremenu prije i poslije pojave Gazi Husrev-bega na historijskoj pozornici. Od tada Sarajevo postaje veliki grad te značajni kulturni i ekonomski centar. Gazi Husrev-begova džamija izgrađena je 1531. godine (završni radovi), od strane arhitekte Adžema Esira Alija. Interesantno je navesti da u narednih dvadesetak godina u Osmanskom Carstvu nije izgrađena niti jedna druga veća ili značajnija džamija od ove, što samo govori o njenoj važnosti. Osim toga, ona je bila i posljednje veliko djelo ranocarigradske arhitekture. Da je u to vrijeme izgrađena u Istanbulu, bila bi jedna od najvećih istanbulskih džamija i to bi ostala do danas. Tačnije, bila bi u rangu džamija: Atik Ali-pašine, Rum Mehmed-pašine, Davut-pašine, Mahmud-pašine i Murat-pašine, koje su uz sultanske smatrane najvećim istanbulskim džamijama.