BOSANSKA MOLITVENA PROSTIRKA – SERDŽADA

Serdžade su prostirke malih dimenzija, dužine 150 cm i širine 90-120 cm, koje su služile da izoliraju klanjača od eventualnih nečistoća na tlu prilikom obavljanja osnovnog islamskog obreda, namaza ili da označe smjer kible na zidu. Motiv koji najčešće, ali ne obavezno, karakterizira dizajn serdžade je mihrab/niša ili luk koji pokazuje smjer kible. Često se u mihrabu nađe prikaz svjetiljke ili drvo, što su sve motivi spomenuti u 35. ajetu kur'anske sure En-Nur (Svjetlo): Allah je svjetlo nebesa i zemlje. Primjer svjetlosti Njegove je udubina u zidu u kojoj je svjetiljka. Svjetiljka je u staklenici, a staklenica kao zvijezda bliješteća koja se pali s blagoslovljenog drveta maslinova ni istočnoga ni zapadnoga. Ulje njegovo gotovo da sija premda ga vatra nije ni dotakla! Svjetlost nad svjetlom! Allah upućuje svjetlosti Svojoj koga on hoće i Allah navodi ljudima primjere Svoje, a Allah zbilja zna svaku stvar (Prijevod: Karić, 1995).

Neka vrsta molitvene prostirke koristila se od samih početaka islamske historije. Vjerodostojne hadiske zbirke spominju da su se u Poslanikovo, a.s., vrijeme koristile molitvene prostirke ispletene od palminog lišća koje su bile toliko velike da se na njima mogla učiniti sedžda i nazivale se bisat, hasir i humra, a ponekad su se koristile i uštavljene kožice (ferva medbuga). Širom muslimanskog svijeta, pa i u Bosni, kože kurbana nisu se prodavale, već su se od njih pravile mehke molitvene kožice, postekije (od perzijske riječi “pustˮ – koža). “Kurbani će vasˮ, veli Poslanik, a.s., “prenijeti preko Sirat-ćuprijeˮ (Ahmed). One su se koristile i u gradovima, posebno u planinskim krajevima, gdje su za dugih, hladnih zima štitile klanjača od hladnoće poda. Slika kožice na zidu odvodi nas u kuće naših deda i nana gdje smo obavljali namaz utonuvši u njenu mehku toplotu.

Termin serdžada (originalno sedžada) nastao je od arapskog glagolskog korijena s-dž-d i označava mjesto gdje se čini sedžda.

Bosanske serdžade mogu se podijeliti na tri grupe:

-        klječane (ćilim) i uzlane (halija) serdžade tkane u kućnim uvjetima,

-        klječane i uzlane serdžade tkane u Sarajevskoj tkaonici i

-        banjalučka serdžada rađena kombinacijom tehnika našivanja (aplikacije) i veza (terzijskog rada).

Dizajn prve grupe bosanskih serdžada je jednostavan, bez mnogo šara (slike 1, 2, 3, 4). One oslikavaju utjecaje anadolijskih i šarkojskih (Pirot, Čiprovac) serdžada, s tim da je njihov izraz jednostavan, ukras nepretrpan, a polje mihraba najčešće jednobojno. U njima se prepoznaju prefinjenost bojenja prirodnim bojilima i šarmantne nepravilnosti koje je tkalja pravila prilikom izvođenja mustre bez zadanog šablona. Svaka od njih ostavljala je lični pečat na serdžadi izvodeći je s manje ili više tkalačkog umijeća.

Kućne bosanske čvorane ili rutave serdžade tkane su na vunenoj osnovi i potki. Vuna osnove obično je kvalitetnija i tanja, a vuna potke i čvorova deblja. Između čvorova može se naći tri do pet redova potke. Broj čvorova je mali, oko 200 po dm², čvor je simetrični, s dugim runom koje ponekad ostavlja kovrdžavi efekat. Ove serdžade su teške, debele i mehke na dodir, predviđene da zamijene toplinu i mehkoću postekije tokom hladnih bosanskih zima (slike 5, 6, 7, 8).

Kad je u pitanju druga grupa bosanskih serdžada tkanih u Sarajevskoj tkaonici, tek smo nedavno, nakon akcije skupljanja serdžada i ćilima sačuvanih u sarajevskim džamijama, imali priliku shvatiti kakvo se njihovo bogatstvo tkalo kod nas (slike: 12, 13, 14, 15). Svjetski stručnjaci koje smo pitali da nam otkriju afilijaciju pronađenih primjeraka pretpostavili su da su to anadolijske radioničke serdžade 19. i 20. stoljeća.

Međutim, uvid u fotografije izložbenih salona Sarajevske tkaonice kao i neke druge fotografije historijskih događaja otkrio nam je da su to po svoj prilici serdžade tkane u Sarajevskoj tkaonici (slike 9, 10, 11). One su kopije anadolijskih radioničkih serdžada 18., 19. i 20. stoljeća, kao i perzijskih serdžada istog perioda. Time što su stare već više od stotinu godina dobivaju status antikviteta i tek pred nama stoji njihovo detaljnije istraživanje. Jedan značajan primjerak, nastao 1915. godine, jeste serdžada tkana po posebnoj narudžbi od visokokvalitetne vune angorske koze i broji oko 4.600 čvorova po dm² (slika 15). U Sarajevskoj tkaonici tkale su se i elegantne glatke (klječane) serdžade (slika 16).

Od vezenih serdžada u našoj kulturno-umjetničkoj historiji posebno mjesto zauzima banjalučka serdžada. Ona je jedini umjetnički predmet iz osmanskog perioda nazvan po nekom bosanskom toponimu i, kao takva, ostala je do danas poznata i priznata u cijelom svijetu. Pri pogledu na njen dizajn, opći utisak je elegancija cvjetnog obilja, kakvim muslimani opisuju džennet.