VAROŠKA DŽAMIJA U TRAVNIKU

Autor teksta: Doc. dr. Haris Dervišević, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu • Fotografije: Mirza Hasanefendić

Nedaleko od bedema stare travničke tvrđave nalazi se Varoška džamija, nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Arheološka istraživanja provedena na ovom lokalitetu tokom ljeta 2017. godine pokazala su da je ovaj prostor bio nastanjen od vremena kasnog paleolita, neolita, antike i srednjeg vijeka. Najveći broj nalaza datiran je u periodu od 16. do 18. stoljeća, odnosno iz osmanskog razdoblja. Nažalost, mezaristan (groblje) koji se nalazio oko džamije vremenom je zatrpan, ali su zahvaljujući arheološkim iskopavanjima utvrđene njegove nekadašnje granice i pronađeni stari nišani (nadgrobni spomenici).

Početkom 16. stoljeća na mjestu današnje džamije bila je sagrađena starija džamija, za koju se pretpostavlja da ju je podigao izvjesni Hadži Hasan-aga. Nije sačuvan veliki broj podataka o ovoj džamiji, tako da o njoj možemo saznati samo iz predaja stanovnika Travnika i na osnovu starih fotografija. Zna se da je imala kvadratnu osnovu, drvenu munaru i četveroslivni krov prekriven šindrom. Požar koji je zahvatio Travnik 1903. godine nije ju mimoišao, te je tom prilikom bila znatno oštećena.

Nekoliko godina nakon nesretnog događaja Travničanka Ziba-hanuma Kopčić izdvojila je 12.000 kruna za projekat nove džamije, koju je projektirao arhitekt Miloš Milošević. Zanimljivo je da su historijska vrela škrta, pa tako ne znamo mnogo ni o Ziba-hanumi niti o arhitekti Miloševiću. Nije neobično da žena podiže džamiju, ali nije uobičajeno, kao što nije uobičajeno da arhitekt džamije bude nemusliman. Čini se da se neobičan spoj Ziba-hanume i Miloša odrazio i na odabir stila, jer se po svojim likovnim odlikama Varoška džamija razlikuje od svih ostalih džamija Travnika. Historičari umjetnosti nemaju usaglašen stav oko naziva stila, neki ga nazivaju pseudomaurski, pojedini neomaurski, a u posljednje vrijeme sve je češći naziv orijentalizirajući stil. Jedna od odlika ovog stila, koji se javlja pod okriljem evropskog historicizma, jete eklekticizam – što je očigledno na Varoškoj džamiji u Travniku. Napuštanje osmanske arhitektonske tradicije, dominantne u Bosni i Hercegovini, ogleda se prije svega na pročelju Varoške džamije, gdje su crvene trake na fasadi neposredna reminiscencija arhitekture memlučkog Egipta. Prelomljeni luk iznad prozora, krunište iznad portala, te astralni motivi na bočnim fasadama džamije također idu u prilog tezi da je najveći dio inspiracije arhitekta tražio u memlučkoj baštini. Pored svih nabrojanih, čini se da je najneobičniji arhitektonski element, lukovičasta kupola čije porijeklo je indijska mogulska arhitektura. Ipak, arhitekt je oblik munare preuzeo iz domaćeg naslijeđa, čime je indirektno dao hommage bosanskoj arhitekturi.