KONSTRUIRANJE NACIONALNOG STILA U ARHITEKTURI NA PRIMJERU ELČI IBRAHIM-PAŠINE MEDRESE

Elči Ibrahim-paša vršio je dužnost bosanskog vezira u Travniku od 6. marta 1704. do augusta 1705. godine. Za vrijeme službe u Travniku podigao je nekoliko javnih i privrednih objekata, mekteb i medresu. Prvobitna Elči hadži Ibrahim-pašina medresa izgrađena je 1704. godine. Bila je to manja zgrada u obliku slova L, u kojoj su muderisi imali platu od 15 akči. Sadržavala je šest soba koje su služile kao internat za učenike i derviše. Dolaskom Austro-Ugarske Monarhije, Travnik, poput drugih gradova u Bosni i Hercegovini, doživljava urbanističku transformaciju. Radi izgradnje željezničke pruge Lašva–Bugojno, bilo je potrebno srušiti staru zgradu medrese, koja se nalazila na trasi kojom je prolazila pruga. Zauzvrat je Zemaljska vlada izdvojila sredstva za izgradnju nove medrese i otvorena je 1895. godine. Za arhitektu nove zgrade izabran je Ćiril M. Iveković. Nova zgrada izgrađena je u stilu koji se u literaturi obično naziva pseudomaurski, neomaurski ili orijentalizirajući.  

Medresa je imala unutrašnje dvorište, koje je danas natkriveno, a uz medresu su izgrađene džamija sa dva minareta i kuhinja. Minareti su porušeni 1918., a ponovo su rekonstruirani 2019. godine.

Orijentalizirajući stil u kojem je izgrađena i monumentalnost građevine bile su njene glavne odlike. Građevina se svojim izgledom i dimenzijama znatno razlikovala od arhitekture Travnika i dominirala je nad urbanim pejzažom grada. Vidljive karakteristike orijentalizirajućeg stila na zgradi medrese su: dekorativne trake u crvenoj i žutoj boji na fasadi, dvobojni lukovi iznad ulaznih vrata i lukovičaste kupole na minaretima. Dekorativni elementi na medresi nisu bili karakteristični za dotadašnju arhitekturu Bosne i Hercegovine, nego ih nalazimo u zemljama sjeverne Afrike i maurske Španije. Dvoslivni i četveroslivni krovovi, kao i kupola na džamiji rijetke su poveznice s lokalnom arhitekturom koja je postojala u Travniku prije dolaska Austro-Ugarske.

Princip kombiniranja dekorativnih elemenata iz udaljenih islamskih zemalja sa konstruktivnim elementima iz zapadne i srednje Evrope u konačnici su formirali građevinu koja je naizgled djelovala strano, tuđinski i egzotično u odnosu na ostale građevine u okolini, kao da su njeni dijelovi izmješteni iz Španije i Egipta i ponovno spojeni u gradu na Lašvi.

Postavlja se pitanje zbog čega je arhitekta koristio arhitektonski stil koji nije blizak lokalnoj tradiciji i arhitekturi? Razlozi su višestruki, a u osnovi leže političke namjere Monarhije. Idejni tvorci pseudomaurskog stila bili su strani arhitekti, obično školovani u Beču, koji su se doselili u Bosnu i Hercegovinu. Pod autoritetom Zemaljske vlade imali su za cilj pronaći ili konstruirati jedinstven nacionalni stil u arhitekturi, karakterističan za sve tri konfesije i jedinstvenu “bosansku nacijuˮ. Novi autentični izgled trebao je prikazati zemlju primamljivom kao i kolonije u sjevernoj Africi, ujedno  putem arhitekture demonstrirati napredak zemlje koji je postignut za vrijeme austrougarske vladavine. Izazov je predstavljala činjenica da se Bosna nalazi na evropskom kontinentu, gdje se spajaju istok i zapad, orijent i okcident, te gdje je islam imao najbliži kontakt sa kršćanstvom. Smatralo se da će lokalno stanovništvo lakše prihvatiti stil sa dekorativnim elementima, koji vode porijeklo iz drugih islamskih zemalja, zbog već postojeće islamske tradicije na tlu Bosne. Mnogi objekti su podignuti u istom stilu i sa istom političkom namjerom, npr. Vijećnica u Sarajevu (1892–1894), Vijećnica u Brčkom (1892), Šerijatska sudačka škola u Sarajevu (1887), Gimnazija u Mostaru (1894).

Iako je zemljom prevladavala osmanskodobna arhitektura, arhitekti se nisu oslanjali na odlike zatečene arhitekture, nego su koristili elemente iz drugih islamskih zemalja i vremenskih perioda. Takvim pristupom se nastojao napraviti prekid veza s Osmanskim Carstvom kako bi se prikazalo da kulturni napredak Bosne i stvaranje identiteta započinje s Austro-Ugarskom. Elementi iz islamske tradicije korišteni su s namjerom da se uspostavi dijalog s muslimanskim stanovništvom, koje je vlada smatrala saveznicima u borbi protiv nacionalizma i separatizma. Stoga je Monarhija podržala obnovu i osnivanje novih medresa i omogućila muslimanima nastavak školovanja. Kao dio politike, bosanski jezik je kao predmet uveden u medrese s ciljem da se obuči kadar koji će raditi u državnoj službi, a ujedno i napraviti odmak od orijentalnih jezika koji su se do tada izučavali.

Elementi pseudomaurskog stila koristili su se za još neke objekte u Travniku: Zgrada suda, Varoška džamija, bivša kafana Lipa, Lutvina (Rudolfova) kafana, Osnovna škola na Čabruši i pojedine stambeno-najamne zgrade, npr. zgrada u Bosanskoj ulici br. 191.  

Građevine u pseudomaurskom stilu, koji je nekada bio političko sredstvo Austro-Ugarske Monarhije za provođenje kulturne misije, danas su postale značajni kulturno-historijski spomenici koji svjedoče spajanju i preplitanju kulturnih utjecaja u Bosni i Hercegovini. Institucija, kao i sama građevina Elči hadži Ibrahim-pašine medrese u Travniku potvrda su da je okupator prihvatio islamsku tradiciju u Bosni i Hercegovini, koristio je za svoje političke ciljeve, a arhitektima je ostavljen prostor da putem umjetničkog izraza formiraju vizualni identitet te tradicije.

Literatura:

• Bejtić, Alija (1942), Elči hadži Ibrahim-pašin vakuf u Travniku – prilog kulturnoj povijesti Travnika, Sarajevo: Tisak nove tiskare Vrček.

• Krzović, Ibrahim (2004), Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Sarajevo Publishing – Biblioteka kulturno naslijeđe.

• Kraljačić, Tomislav (1987), Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882-1903.), Sarajevo: Veselin Masleša.

• Kurto, Nedžad (1988), Arhitektura Bosne i Hercegovine: Razvoj bosanskog stila, Sarajevo: Sarajevo Publishing, Međunarodni centar za mir.