DA NISAM MUSLIMAN?

Videorad Damira Nikšića If I wasn't Muslim inspiriran je brodvejskim mjuziklom Violinist na krovu (Fiddler on the Roof), koji je nastao na osnovu pripovijesti Shaloma Alecheima o teškom životu Židova u malom ruskom selu Antevka početkom 20. stoljeća. Spomenuti predložak komponirao je Jerry Bock i zahvaljujući toj izuzetnoj saradnji mjuzikl već 1964. godine postaje veliki hit prema kojem je snimljen i istoimeni film. Glavnu ulogu u mjuziklu i filmu koji prate tragično protjerivanje Židova iz predrevolucionarne carske Rusije imao je mljekar Tevya kroz sudbine porodica koje prelamaju kušnje i promjene modernog života, tematizirane u životnim odlukama njegovih pet kćeri.

Glavna pjesma Nikšićevog videa remake je poznate pjesme “If I were a rich manˮ, iz spomenutog mjuzikla. U spomenutu priču, nimalo slučajno, upliće se i aluzija na motiv slavne Chagallove slike istog imena Violinist na krovu, a koja u realizaciji mjuzikla, filma, a potom i Nikšićevog videa produbljava značenjske i simbolične konotacije.

Naime, violinist na Chagallovoj slici lebdi nad krovovima kuća Chagallovog rodnog sela u guberniji Vitebsk, gdje je slikar rođen 1887. godine, u duboko religioznoj, mnogočlanoj židovskoj obitelji. Chagallova sentimentalna privrženost rodnom zavičaju, ispunjena sjećanjima na ruske narodne bajke i folklor, na židovske obrede i tradiciju, oblikovala je jedan sasvim osobit likovni izraz na početku 20. stoljeća.  

I Nikšićev video započinje ambijentom rodnog kraja: širokougaonom, idiličnom panoramom Brezovog Polja, posavskog naselja koje je sagrađeno kao izbjegličko naselje za muslimane protjerane iz Srbije šezdesetih godina 19. stoljeća i u kojem se Damir rodio gotovo ravno stoljeće kasnije. Brezovo Polje bilo je svjedok novih progona i masakra, istog naroda, iz istih razloga na kraju 20. stoljeća. Početkom 1990-ih i rata u Bosni Nikšićeva rodbina protjerana je iz Brčkog i u tim tragičnim zbjegovima Nikšić prepoznaje ponavljanje iste sudbine. U uvodnim sekvencama videa i Damir se izravno, poput Chagalla, obraća Bogu, pitajući ga, osvrćući se lijevo i desno, u strahu i nelagodi, o razlozima zašto je muslimane ostavio da žive ovdje, u Evropi, u stalnoj neizvjesnosti i opasnosti:

Dear God,
Of all the continents of this beautiful planet, You had to put my Bosnia in Europe.

I don't mind living in Europe, please,
Don't get me wrong.
I don't have any problems with that,
After all, this is the land of my ancestors,
But, as You can see, my European neighbors do.

It seems that You intended this continent to be Christian. Then, what went wrong with Your vast, eternal plan, That you made us, Bosniaks, Muslims?
And left us here, forgotten. (…)

Nikšić jasno povezuje svoj video s pričom u spomenutom mjuziklu/filmu, ali sada scene zapaljenih sela, izbjeglica koje napuštaju svoje domove i skelom prelaze rijeku zamjenjuju Damirova pitanja o vlastitom identitetu koja, nenametljivim, ali sasvim jasnim referiranjima, imaju pretenziju izrastanja u univerzalna pitanja. Nikšić koristi poznate historijske reference i asocijacije na netolerantnost kršćanske Evrope prema jevrejskoj zajednici, prikazujući tragediju muslimana Bosne kao dio istog problema: kao konstantnu evropsku potrebu da definira svoj identitet čišćenjem sebe od neevropskih elemenata. Amin Maalouf ističe kako se ne radi o nekoliko osamljenih slučajeva već je svijet prekriven ranjenim zajednicama, a svi pokolji koji su se dogodili posljednjih godina, kao i većina krvavih sukoba, povezani su sa složenim i dosta starim „dosjeima“ identiteta (Maalouf, 2002).

U nekoliko uvodnih sekvenci Nikšića promatramo iz podignute perspektive (riječ je o liku zagledanom i zapitanom u onostrane, običnim smrtnicima dokraja nesaznatljive, istine), a svojim izgledom Damir podsjeća na lik dobronamjernog, punašnog mljekara Tevye, pa čak i crnomanjastog, bradatog Chagallovog violiniste. Blaga didaktičnost i retoričnost tona Damirovog glasa u prvom dijelu videa kao da prigušeno ironizira moralizatorski ton većine holivudske produkcije. U nastavku Damir interpretira stihove svoje pjesme Da nisam musliman, uz muziku brodvejskog mjuzikla Violiniste na krovu, izuzetno usklađujući odnos tragičnog i komičnog sa blagim elementima autoironije. Tako temeljna pitanja identiteta muslimana u Evropi odzvanjaju u neobaveznom, ležernom ritmu brodvejskog „ja ba di bidibidibidibidam“, uz notu parodije i impuls ka satiričnom:

If I wasn’t Muslim.
Ya ha deedle deedle, bubba bubba deedle deedle dum. My neighbors wouldn’t set my home on fire,
And surround me with barbed wire.

I wouldn’t live in terror.
Ya ha deedle deedle, bubba bubba deedle deedle dum. Books wouldn’t teach you that I was an error.
In European history.

I would not have to prove that I am not stupid.
A backward and primitive villain.
An alien threat to your way of life to be hunted down.
I wouldn’t be so ashamed of the names of my relatives and mine. (…)

Snagu Damirovog rada nose pametno ukalkulirani autobiografski elementi koji u ovom videu nose notu oslobađajuće energije koja postepeno raste u crescendu muzičko-scenske siline sve do zaključnog, kulminirajućeg motiva Damira Nikšića s raširenim rukama: s jedne strane poput Freda Astairea s još uvijek uzgibanim ramenima, ali istovremeno i poput lika razapetog, bolnog mučenika u kojem progovaraju oprečna emotivna stanja, dovedena do krajnjih granica.

Video Damira Nikšića If I wasn't Muslim premijerno je izveden u sarajevskoj galeriji „Novi hram“ 2005. godine i izazvao je izniman interes najšireg kruga publike. Nedvojbenim performativnim kvalitetama Nikšić je u spomenutom videu „istočno pitanje“ bosanskih muslimana učinio temom savremene umjetnosti. Pravilno dozirajući elemente tragičnog i parodije, oslanjajući se na holivudsku banalizaciju „teških tema“ u društvu zarobljenom imperativom zabave, umjetnik je referentne historijske primjere učinio savremenim i dijelom biografije muslimana Bosne. U toj se biografiji, nažalost, i danas ogleda Evropa kroz svoje dominantne i vrlo žive stereotipe prema bosanskim muslimanima.

Literatura:

• Maalouf, Amin (2002), U ime identiteta, Zagreb: Prometej.