BOSANSKA AVLIJA I BAŠČA

Bosanci su gradili lahke i vedre kuće, okružene zelenilom i baščama. Osim masivne kamene konstrukcije u prizemlju, karakterizira ih kombinacija drveta i ćerpića pri gradnji, a pokrivene su četverovodnim krovovima s pokrovom od šindre ili ćeramide. Od ulice su odvajane visokim zidom ili tarabama. Zbog toga su prividno izgledale izolirano ali su se međusobno povezivale kroz bašče, tzv. komšipkama.

U urbanim sredinama kuće su obično građene izvan čaršija kao privrednog, upravnog i društvenog centra. Svaka kuća imala je svoju avliju i svoju bašču a u njima je bila visoka i niska vegetacija. Ta vegetacija bila je samo nastavak zasađenih visokih stabala pored vjerskih objekata, najčešće džamija ili zasađenih drvoreda uz riječne tokove ili jednostavno samonikle vegetacije koja se protezala od čaršija prema stambenim četvrtima, tj. mahalama. Na taj način izgledalo je kao da su te kuće samo ubačene u prirodni ambijent, čime se kroz spoj zelenila i same građevine kreirao human i ugodan ambijent za život.

U kuću se ulazilo kroz avlijsku kapiju, koja je bila neobojena, dakle s prirodnom bojom drveta, ukrašena kovanim željezom. Avlija je bila popločana kaldrmom, odnosno kamenim pločama ili riječnim oblutkom. Zauzimala je centralno mjesto u okviru stambenog kompleksa. Svojim položajem i funkcijom predstavljala je nastavak kuće, jer se tokom ljeta veliki dio dnevnih aktivnosti porodice odvijao u avliji. Njena veličina u prvom redu zavisila je od imovinskog stanja vlasnika. Geometrijski je gotovo uvijek bila pravilna, odnosno pravougaona ali pak svaka jedinstvena i neponovljiva jer je bila odraz inventivnosti domaćice i njenih kćeri. Avlija kao veza s javnim životom, tj. ulicom, imala je značajnu ulogu i u unutrašnjoj komunikaciji. S unutrašnjim prostorijama bila je povezana preko hajata (poluotvorenog predsoblja), iz kojeg je vodilo jednokrako stepenište na sprat (ukoliko je postojao) a koji je također bio veza s baščama. Bosanska kuća je uvijek krečena u bijelo i unutra i vani. Pored dominantne bijele boje, tu su još prirodna boja drveta, koja se često koristila u gradnji kuća, zatim sivkasta boja kaldrme te zelena boja ukrasnih grmova, najčešće šimšira. Na podlozi od ovih boja najbolje se ističu cvjetovi crvene boje u raznim nijansama, zbog čega je ova boja omiljena.

Sadnja biljaka bila je zasnovana na dugogodišnjoj praksi i iskustvima, pa se vodilo računa o mjestu sadnje zbog specifičnih potreba određene biljke za vlagom i svjetlom. Cvijeće u avlijama sadilo se u pervaze (kamenom odvojene cvjetne gredice uz zidove u obliku pravougaonika, obično okrenute prema istoku, kako bi cvijeće dobilo dovoljno Sunčeve svjetlosti) i čičekluke (kamenim oblucima kružno obrubljeni prostori za cvijeće). U čičekluke se obično sadilo žbunasto bilje: šimšir ili zelenika, vilina kosa, dede ili vatreni grm ili poneka plemenita voćka, kajsija, jabuka i sl., a u pervaze, pored omiljenih šimšira, sadilo se uglavnom sitno cvijeće: latife, turski karanfil, pejgamberčići/đurđevak, zjevtala, ilduzi/zvjezdan, zejnli bostan, katmeri, zumbuli, kna, šekerik/momčić, ježići/prkos, lale/turban, ili krupnije: šekaik/božur, kasumpaša, zambak, menđa/djevojačko srce. Uz avlijski zid pružala bi se obično vinova loza, a od ostalih penjačica bršljan te nezaobilazni sabahčići.

Vegetacija u avlijama imala je prvenstveno dekorativnu namjenu, dok je u baščama imala drugačiji karakter jer je njen sadržaj predstavljao kombinaciju voća, povrća i cvijeća. Njen dekorativni karakter činile su u prvom redu ruže đulbešećerke koje su sađene uz zidove, dok je ostalo cvijeće raslo bez nekog reda pomiješano s voćem i povrćem: đurđini, abdušems/suncokret, adžem jorgovan, sabljica, svatovi i dr. I dok su u avlijama postavljeni visoki zahtjevi po pitanju urednosti, jer se kaldrma prala, pažljivo se plijevilo između kamenja kako bi se odstranile samonikle vrste a sačuvalo cvijeće, dotle se u baščama vrlo često moglo sresti i samoniklo rastinje, kao što su fatmahčići/pitomi šljez, pajasen, zova i dr., a od ukrasnog grmlja koje se namjenski sadilo: jasmin, igda, lejlak/erguvan ili jorgovan, snježna gruda/kartop.

Količine povrća i voća koje su se sadile usklađivane su s potrebama domaćinstva. U bosansku bašču sijao se grah, luk bijeli i crveni, patlidžan, krompir, poneka tikva, prasa, malo majdonosa (peršuna), bijela mrkva (paštrnjak), ćereviz (celer) i dr. Terminologija različitih vrsta voća vrlo je bogata u Bosni i ukazuje na stara domaća imena i na strane utjecaje, kao što su jabuke: petrovače, šarenike, senabije; kruške: mirišljave-mišćije, jeribasme, sultanije, malatije, karamanke, takiše; šljive: ranke, požegače, prskulje, bardaklije; dud: murgorasti, bijeli, crni i kalemli; tunja (dunja): muška i ženska. Bašče nisu služile samo kao priručni ekonomat domaćinstva, nego su obilato korištene i za širenje životnog prostora ukućana koji se protezao od halvata preko poluotvorenog hajata, kaldrmisane avlije sve do bašče.

Vremenom je značajan broj biljnih vrsta koje su krasile bosanske avlije i bašče nestao iz upotrebe. Nekadašnja kuća (orijentalno-bosanski tip), koja je s avlijom i baščom činila harmoniju porodičnog doma, ustuknula je pred modernizacijom. Zato je pred svima nama zadatak da ove preostale zaštitimo i sačuvamo, te da prezentiramo ondje  gdje postoji mogućnost za to.

Izvori:

• Grabrijan, Neidhart, Arhitektura Bosne i put u savremeno, Ljubljana, 1957.

• Kulenović, M., Pejzažno naslijeđe Sarajeva sa posebnim osvrtom na teritorij Općine Stari Grad, 2002.

• Drljević, H., Bosanska cvjetna avlija, Fakultet poljoprivrednih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, 1985.

• Černjavski-Janjić, Z., “Sarajevske bašče i avlije”, Prilozi za proučavanje istorije Sarajeva, knj. IV, Sarajevo, 1974.