PROSTORI INTIME

U posljednjem poglavlju doktorske disertacije koju je Ivo Andrić odbranio u Gracu 1924. godine pod nazivom “Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine“ stoji i ovakva konstatacija: “Onaj deo bosanskog stanovništva koji je prešao na islam sačinjavao je u doba turske vladavine vladajuću ratničku kastu; ona je svoje snage trošila prvenstveno na osvajanje, a zatim na odbranu poseda. Duhovni život te kaste skamenio se u oblicima tuđe religije i nepoznatog jezika“, da bi “poentirala“ završnom rečenicom: “I na ovom području, delovanje islama pokazalo se kao krajnje sputavajuće i neplodno.“

Naravno, nije samo Andrić govorio o krajnje sputavajućem i neplodnom djelovanju islama u Bosni i Hercegovini; no, on je kao perjanica srpske književnosti bio taj koji je za sobom povukao na stotine epigona, minornih pisaca ili naučnika, koji su jedva dočekali da nastave razvijati takve i slične teze, smatrajući da će nipodaštavanje islama i islamskog doprinosa duhovnom i kulturnom životu Bosne, bez stvarne analize i neostrašćenog pristupa, biti dovoljan argument, posebno za one koji su o islamu imali već poodavno “izgrađene“ nacionalističke i šovinističke stavove, stavove o “ratničkoj kasti“, o zakrvavljenim janičarima i bezobzirnim otimačima tuđih posjeda.

Ova izložba nema za cilj razbijanje tih i takvih predrasuda, mada su, tokom vremena, zahvaljujući  koliko-toliko objektivnim istraživanjima, mnoge od njih ako ne sasvim nestale a ono, sasvim sigurno, drastično smanjene. No, kako se u hirovitosti vremena i političkih dešavanja historija ponavlja, često i u drastičnijem obliku (genocid u Srebrenici, odnosno nastojanje da se čitav jedan narod, sa svim duhovnim, kulturnim i materijalnim dobrima devastira i uništi!), valja stalno iznova podsjećati na tu činjenicu (jer samo neznanje je vječno – čitaj: zaborav), posebno zbog mladih generacija koje nisu bile u situaciji da se normalnim životnim ritmovima i periodima obrazuju i steknu ona neophodna saznanja koja će učvrstiti njihov ispravan stav prema društvu i životu. Osim toga, i artefakti materijalne i duhovne kulture podložni su zubu vremena, pa mnogi “eksponati“ dostupni su samo u formi fotografije ili crteža, kao i u nekim drugim izrazima i modalitetima, te je nastojanje da se izvrši njihova revalorizacija i uspostavi sinhroni ili dijahroni kontekst, odnosno oživi i ono što je pod naslagama vremena i tradicije, kao i (zlo)namjernih interpretacija i tumačenja, izgledalo mrtvo ili, u najboljem slučaju, na samrti i neizvjesnom tavorenju, svakako vrijedno pažnje pa i divljenja, posebno što je ovakvo sagledavanje pionirski korak i veliki zalogaj i za najorganiziranije državne institucije kulture i znanosti a nekamoli za Islamsku zajednicu.

Ovo nastojanje da se integralno obuhvati sve ono što je podrazumijevala i što podrazumijeva vjera, kultura i tradicija pod nebom Bosne i Hercegovine “od bešike do motike“, odnosno islam i Evropa u njenom iskustvu, u samom preliminarnom evidentiranju ponudio je toliko obilje materijala da se čovjek, ma koliko bio integriran u naznačene procese,  jednostavno zapita da li je to moguće iznijeti, makar i u naznakama, u okvirima jedne ovakve ili slične prezentacije.

Šta izdvojiti iz tog silnog obilja: prostore intime u kojima kao centralni stožer figurira raskošna bosanska kuća u kojoj se rađa život, sa svim njenin selamlucima i haremlucima, sa visokim zidovima koji štite od spoljnjeg utjecaja a istovremeno obezbjeđuju bujanje života sa svim popratnim manifestacijama, sa šadrvanskim vodoskocima i mirisnim cvjetnim dekoracijama, sve do baštenskih nišana koji svjedoče o prihvatanju smrti kao sastavnog dijela sveg tog ugođaja, jednako bliskog kao rođenje ili kao umiranje, tj. prelaska u bolji svijet. A između ta dva kraja, odnosno početka odvijalo se sve ono što se životom zove, što se zovom vjere zove, što je islam donio u Bosnu i što ju je učinio Bosnom plemenitom.