SUNČANI SAT HADŽI ALI-BEGOVE DŽAMIJE U TRAVNIKU

Autor teksta: Dr Milutin Tadić, profesor univerziteta u penziji • Fotografije: Mirza Hasanefendić

Sunčani sat je ugrađen uz jugozapadni ugao Hadži Ali-begove džamije koja se nalazi u travničkoj Gornjoj čaršiji (sl. 1). Decenijama je bio zanemaren i prepušten zubu vremena, zbog rasprostranjenog uvjerenja da nije konstruiran za mjesto na kome stoji, kao i zbog toga što, zasjenjen okolnim visokim drvećem, najveći dio godine nije u fukciji. Da je pomenuto uvjerenje pogrešno, dokazano je u članku objavljenom 1991. godine u Zborniku radova Zavičajnog muzeja u Travniku, uz upozorenje da sunčani sat neodložno treba staviti pod zaštitu države, što je i učinjeno 2005. godine, kada je Hadži Ali-begova džamija sa sahat-kulom (i sunčanim satom) proglašena nacionalanim spomenikom Bosne i Hercegovine.  U skladu s tim,  sunčani sat je 2018. godine retuširan u Zemaljskom muzeju u Sarajevu i ponovo ugrađen na isto mjesto (sl. 2).

S obzirom na to da je egzaktnom provjerom utvrđeno da sunčani sat Hadži Ali-begove džamije, ne samo da nije pogrešno konstruisan, nego predstavlja pravi primjer sunčanog sata konstruisanog po svim pravilima gnomonike, postavlja se pitanje šta je moglo stvoriti zabludu o njemu  kao satu postavljenom na pogrešnom mjestu. Najvjerovatniji je „krivac” alaturka satni sistem za koga je konstruisan travnički sunčani sat. Na savremenim zidnim sunčanim satovima sjenka koso postavljene duge šipke (polos) svojim pravcem pokazuje dnevne sate, a kod sunčanih satova za alaturka sistem, sate pokazuje kraj sjenke kratkog šiljka (ortognomon) ortogonalno postavljenog na ravan zida, koja pri tome presjeca satne linije. Osim dnevnih alaturka sati brojanih od prethodnog zalaska sunca, dva puta od 1 do 12, kraj sjenke šiljka također pokazuje astronomske početke godišnjih doba, podne i ikindiju. Ne znajući „gledati” u takav sat, neupućeni posmatrači su odlazili uvjereni da sat nije u redu.

Gnomonska mreža travničkog sunčanog sata je složena (sl. 3). Mreža je uokvirena pravouglim trouglom čije katete predstavljaju projekcija lukova horizonta i nebeskog meridijana, dok je hipotenuza povučena paralelno projekciji luka nebeskog ekvatora koja je ucrtana između projekcija lukova nebeskih povratnika koji se prikazuju kao lukovi hiperbola. Ukoso se, na svakih 15 minuta, razilaze satne linije (prave linije bez zajedničkog pola), koje lučno presjeca linija ikindije. Uz okvirnu hipotenuzu urezan je brojčanik koga čine istočnoarapske cifre od 5 do 12 (5, 6, 7, 8, 9, 10. 11, 12).  Dnevni alaturka sati se očitavaju prema položaju kraja sjenke ortognomona među satnim linijama. Ako se očitanom alaturka vremenu doda 12 sati saznaje se vrijeme proteklo od prethodnog zalaska sunca, a ako se očitano vrijeme oduzme od 12 h, dobije se vrijeme koje preostaje do narednog zalaska sunca; ako se pak očitanom alaturka vremenu doda vremenski razmak između prethodnog zalaska sunca i ponoći, dobija se alafranka vrijeme kod koga se sati odbrojavaju od ponoći.  Pri tome treba imati na umu da sjenka na travničkom sunčanm satu pokazuje pravo sunčevo vrijeme, dok je danas važeće srednjoevropsko vrijeme koje se zasniva na srednjem sunčevom vremenu.

Za vrijeme kratkodnevice (zimski solsticij) kraj sjenke ortognomona se kreće po gornjoj hiperboli i objavljuje astronomski početak zime, dok se za vrijeme dugodnevice (ljetnji solsticij) kraj sjenke kreće po donjoj hiperboli i objavljuje astronomski početak ljeta; kretanjem po projekciji nebeskog ekvatora, kraj sjenke saopštava da je ravnodnevica (ekvinocij), proljetni ili jesenji, i da počinje proljeće/jesen, u astronomskom smislu te riječi. Kada kraj sjenke, ulazeći u okvirni trougao mreže, dodirne projekciju meridijana, podne je (zuhr), dok dolaskom na lučnu liniju između hiperbola označava početak ikindije (asr). Pomenuta linija se odnosi na prvu ikindiju čiji je početak definiran popodnevnim trenutkom u kome sjenka čovjeka postane jednaka zbiru njegove visine i dužine njegove podnevne sjenke.

Sunčani sat je najvjerovatnije star koliko i Hadži Ali-begova džamija, koja je podignuta 1866. godine. S obzirom na to da je ta džamija podignuta na mjestu u požaru stradale džamije Mehmed-paše Kukavice iz 1757. godine, nije sasvim isključeno da je sunčani sat preživio požar; za tu pretpostavku, međutim, za sada ne postoje dokazi. Nije poznato ni ko je konstruirao sunčani sat. To je mogao biti nekо od domaćih ili istanbulskih poznavalaca praktične astronomije. Od domaćih, to bi najprije mogao biti Salih Sidki Hadžihusejnović (1825-1888.), muvekit Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu, koji je posjedovao sva znanja i vještine koji su potrebni za konstrukciju sunčanog sata kao što je travnički. Konstruktor je, to je nesumnjivo, kao uzor imao vrlo sličan (samo mnogo veći) trougaoni sunčani sat Fatihove džamije iz 1771. godine.

Danas postoji mnogo sajtova na kojima je dovoljno upisati mjesto i datum pa da se na ekranu kompjutera dobije tačno vrijeme po alaturka sistemu i saznaju počeci dnevnih islamskih molitvi. Iste informacije imao je još prije 150 godina posmatrač, bacivši pogled na „ekran” travničkog sunčanog sata: sjenka je muvekitu služila kao orijentir za podešavanje satnog mehanizma na sahat-kuli Hadži Ali-begove džamije, mujezinu je nijemo kazivala kada treba stanovnicima Gornje čaršije da uputi ezan, dok je svakom prolazniku omogućavala da provjeri ili navije svoj džepni sat. To je važilo, kako prije 150 godina, tako i danas: za razliku od digitalnih satova, mobilnih telefona i tableta, „baterija” sunčanih satova, jedna jedina, neiscrpna je.  

Sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku, dakle, spada u grupu zidnih trougaonih sunčanih satova kakvih je tridesetak sačuvano na starim džamijama u Istanbulu. Konstruiran je za alaturka satni sistem, tačno prema geografskoj širini Travnika i azimutu zida džamije (prema azimutu kible Travnika). Po egzaktnom sadržaju, tačnosti rada, jednostavnosti i ljepoti grafičkog rješenja, kako bi rekao Bašeskija, nema mu „primjera od Istanbula do Bihaća”.

Literatura:

• Meyer, W.  (1985). İstanbul'daki Güneş Saatleri. Istanbul: Sandoz kültür yayinlari.

• Tadić, M. (1991). Stari sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku. Zbornik radova Zavičajnog muzeja u Travniku, 4, str. 33-48.

• Tadić, M. (2022). Gnomonika alaturka: sunčani satovi Hadži Ali-begove džamije u Travniku i Hadži Memijine džamije u Mostaru. Beograd: Astronomsko društvo „Ruđer Bošković”.