MEKTEBI I RUŽDIJE U SANDŽAKU U DOBA OSMANLIJA

Sandžak kao prepoznatljiva regija bio je, i ostao, interesantan i privlačan mnogim istraživačima, kako sa Istoka tako i sa Zapada, te su ga pohodili mnogi pojedinci, porodice, plemena i narodi. Jedni su ga naseljavali, drugi napuštali, treći svojatali i prekrajali granice, što je ostavljalo neizbrisiv trag na njegovu konstituciju i oblikovalo ga u kulturno-civilizacijsko i geopolitičko nezaobilazno čvorište. Sandžaku je vakuf kao djelo dobročinitelja ostavljen u emanet, da ga čuva i njeguje od svih zlih namjera, dušmanskih očiju, a prvenstveno da instituciju uvakufljenja jačaju i šire Allahovu riječ pretočenu u islamsko znanje, bez kojeg je nemoguće zamisliti kvalitetan i progresivan razvoj društva i zajednice.

Bez kvalitetno organiziranog obrazovanja ne bi bilo ni tako duge vladavine Osmanske države, koja je stoljećima vladala gotovo na tri kontinenta. U tom kontekstu, analizirat ćemo neke segmente obrazovnog sistema iz osmanskog perioda, s posebnim fokusom na mektebe i ruždije.

1. Mektebi

Mektebi su odgojno-obrazovne ustanove u kojima se stjecalo osnovno vjersko i svjetovno znanje, te se djeca uvodila u osnove etičkog ponašanja. Dugo vremena su na polju obrazovanja u Osmanskoj državi bili prisutni samo mektebi i medrese. Prvi nivo obrazovanja činili su mektebi-umumijje, tzv. mektebi za svu djecu, slično današnjim osnovnim školama. Uglavnom su bili locirani po mahalama, pored džamija ili na uglu sokaka i ulica. Kao objekti bili su prepoznatljivi, sa jednim ili dva sprata, od drveta ili ćerpiča, pokriveni običnim krovom, sa rijetkim kupolama.

Mektebi su predstavljali prvo javno mjesto gdje su se djeca okupljala radi podučavanja, a pohađali su ih i dječaci i djevojčice. Djeca su počinjala sa 4-5 godina, a uglavnom su potjecala iz srednje imućnih porodica, jer su oni bogati mogli priuštiti da plaćaju privatne časove muallimima koje su dovodili kući. Među osnivačima mekteba nalazimo i mnogo žena.

Svaki mekteb je imao muallima i bar jednog kalfu. Muallim je prvi učitelj, a kalfa njegov pomoćnik. Vakifi su obezbjeđivali sredstva ne samo za izgradnju već i za plaće nastavnog osoblja, a često i hranu i odjeću siromašnijoj djeci (Bećirbegović: 235). Broj mekteba u Novom Pazaru krajem 15. i u prvoj polovini 16. stoljeća varirao je s obzirom na dogovore s muallimom, npr. oko visine plaće i njegovih obaveza. Pojedine škole nisu bile dugoročne, a poneke su povremeno zatvarane. Broj džamija u skoro svim muslimanskim sredinama približno je odgovarao broju mekteba.

Prvi mektebi bili su vjerskog karaktera i u njima je ponajviše bilo imama. Među najznačajnijim ličnostima koje su zaslužne za obrazovanje muslimanskog življa i razvoj nauke na području Sandžaka su muderisi: Fadlullah-efendi iz druge polovine 16. stoljeća; Muhamed-Arši Minarzade, majstor hronograma i odličan poznavalac turskog i perzijskog jezika, pjesnik i naučnik (umro 978/1570); Ahmed Vali, poznatiji prema pjesničkom pseudonimu Valija Novopazarac, autor je Divana i drugih radova na turskom jeziku, zaslužan za propagiranje nauke i umjetnosti, bio je i istaknuti besjednik (umro 1007/1598); Nimeti, učitelj i pjesnik, proglašen za heretika od ortodoksne uleme (umro 1012/1603); Hušni, prosvjetni radnik i pjesnik (umro poslije 1029/1620); Ahmed Gurbi, istaknuti pjesnik i derviški velikodostojnik iz 18. stoljeća; Muhamed Nerkesi Sarajlija, najcjenjeniji orijentalni prozni pisac. Dvadesetih godina 17. stoljeća obavljao je dužnost novopazarskog kadije, a neko vrijeme je radio kao muderis. Kadijsku dužnost vršio je još u Gabeli, Mostaru, Elbasanu, Banjoj Luci i Bitolju. Bio je predavač u nekoliko medresa (Šabanović: 207).  

U Novom Pazaru 1866. godine bilo je sedam mekteba, u kojima je bilo 576 učenika  i 150 učenica ili ukupno 726 učenika (Salnâme-i Vilayet-i Bosna, 85-86). A nešto kasnije, 1870. godine, bilo je 18 mekteba u kojima je pouku pohađalo 900 učenika i 110 učenica. U ostalim sandžačkim gradovima je, statistika u tom periodu, izgledala ovako: Tutin 11 mekteba, Sjenici 38 (zasebnih i u okrilju džamija), Prijepolje 5, Rožaje 12,  Bijelo Polje 12, Plav i Gusinje 10, Berane 31 (zasebnih, po kućama i u okrilju džamija), Pljevlja 6, Priboj 10 i Nova Varoš 2 sibjan-mekteba.

2. Ruždije

U današnjem sistemu obrazovanja koje je prisutno u većini zemalja ne postoji slična škola koja bi u potpunosti odgovarala ruždiji. U ovoj školi se stjecalo srednje obrazovanje nužno za upis u visoke škole. Godine 1845. Privremeno Vijeće za obrazovanje proglasilo je ruždije za škole srednjeg stepena (Dudić, Sandžački Azhar, 23). Prva ruždija u Osmanskoj državi počela je s radom 1847. godine u Istanbulu. Kada su prvootvorene ruždije dale dobre rezultate, počele su se masovnije formirati. Od 1867. godine ruždije su počeli pohađati i nemuslimani. Zaključno sa 1869. godinom, ruždije su objedinjene u srednje škole na nivou današnjih srednjeobrazovnih institucija.

Godine 1867. u Salnami Bosanskog vilajeta u Novopazarskom sandžaku spominje se jedna ruždija. Već sljedeće godine, 1868., ima ih u tri grada: Novom Pazaru, Pljevljima i Prijepolju (Ihsanoglu: 877). U tom periodu, u okviru osmanskog obrazovnog sistema, postoje ruždije u sljedećim sandžačkim gradovima: Novi Pazar 1, Prijepolje 1, Bijelo Polje 1, Berane 1 i Nova Varoš 1.

 Izvori:

• Dudić, M. (2022), Sandžački Azhar – monografija Isa-beg Medrese, Novi Pazar.  

• Ihsanoglu, E (2004), Historija osmanske države i civilizacije, Sarajevo: Orijentalni institut.

• Salnâme-i Vilayet-i Bosna, 1284 Hicrî Senesi (1867), Def’a 2, Saraybosna Bosna Vilayeti Litografya Destgahı, 1284 (1867).

• Šabanović, H (1952), „Dvije najstarije vakufname u Bosni“, Sarajevo: Prilozi za orijentalnu filologiju.