MENŠURA I PITANJE LEGITIMITETA VJERSKOG POGLAVARA BOŠNJAKA

„Najviši muslimanski dostojanstvenici u Bosni prije 1878. bili su muftije, koji su u osmanskoj hijerarhiji uleme imali rang „pokrajinskih muftija“ (kenar muftileri). Oni su bili postavljeni od strane šejhul-islama, koji im je izdavao i poseban dokument o postavljenju poznat kao menšura (menšur). U tom smislu pokrajinske muftije su djelovali kao zastupnici istanbulskog muftije. Za sve vrijeme postojanja kancelarije šejhul-islama u Istanbulu (ukinuta 1924) Bošnjaci su insistirali na tome da reisul-ulema dobije autorizaciju, pismo o imenovanju, iz Istanbula. Nakon aneksije Bosne od strane Austro-Ugarske 1908. i prekida političkih veza sa ranijom metropolom, Bošnjaci su željeli sačuvati makar vjerske veze.

Istovremeno, Austro-Ugarska, kao i svaka naredna vlast u Bosni, nije mogla biti nezainteresovana za pitanje izbora vjerskog vođe Bošnjaka. Rješenje koje je usvojio Autonomni statut 1909. odražavalo je izvjesnu podjelu utjecaja na izbor reisul-uleme između Bošnjaka, Austro-Ugarske i šejhul-islama. Specijalno izborno tijelo uleme nominiralo je tri kandidata za upražnjeno mjesto reisul-uleme od kojih je austrougarski monarh odabirao jednog i imenovao ga za vjerskog vođu Bošnjaka. Nakon toga Izborna kurija se obraćala molbom šejhul-islamu da imenovanom reisul-ulemi izda pismo o imenovanju (menšur). Molba je upućivana diplomatskim putem. Ista ili slična procedura predviđena je kasnije za muslimane ostalih balkanskih zemalja nakon rata 1912-1913.

Nova situacija nastupila je nakon ukidanja Mešihata u Turskoj 1924. Bošnjaci, ujedinjeni sa ostalim muslimanima tadašnje Kraljevine Jugoslavije, 1930. iznalaze novo rješenje za izvor legaliteta pozicije reisul-uleme. Ustav islamske vjerske zajednice Kraljevine Jugoslavije od 9. jula 1930. propisao je da posebno tijelo sastavljeno od nacionalnih muslimanskih uglednika izda pismo o imenovanju novoizabranom reisul-ulemi „sve dok se ne uspostavi pravovaljani hilafet“. „Prekid hilafeta“ (fasile-i hilafet) traje i dalje.

Ova praksa izdavanja menšure vjerskom poglavaru Bošnjaka nakon ukidanja Mešihata jedinstven je slučaj među muslimanskim zajednicama na Balkanu a, po svoj prilici, i šire. Druge manjinske muslimanske zajednice i kada su imale opšteprihvaćene vjerske vođe, nisu nastojale da im osiguraju, makar i formalnu, šerijatsku legitimaciju.

Menšura

Svečani dokument kojim se potvrđuje da je određeno lice legalno imenovani odnosno izabrani reisul-ulema i da je kao takav ovlašten, da u smislu šerijatskog prava, daje slična ovlaštenja podređenim vjerskim službenicima (murasele) naziva se u bosanskoj praksi menšura. Ovaj naziv je u bošnjačku islamsku administraciju došao putem osmanskih institucija a Osmanlije su ga uzele od prethodnih muslimanskih država.

Termin menšur (od ar. nešere) u muslimanskoj diplomatici ima značenje potvrde, ukaza, diplome o imenovanju. U različitim muslimanskim državama dokument pod ovim nazivom mogao se odnositi na različite djelatnosti i profesije. U vrijeme Fatimija, naprimjer, profesori su bili imenovani putem menšure a u vrijeme Ejubija starješine uglednika (nekib el-ešraf) ili upravitelji pokrajina. Poznati hanefijski pravnik El-Hasan ibn el-Mensur el-Fergani (u. 592. god. po H.) spominje menšuru kao dokument o imenovanju kadija.

U osmanskoj praksi termin menšur korišten je uporedo sa nazivima berat i misal za pisma o imenovanju.477 Pokrajinske muftije, uključujući i one u Bosni, imenovani su menšurom. U međunarodnim ugovorima o regulisanju položaja muslimana na Balkanu nakon 1912-1913. termin menšur je korišten za označavanje dokumenata o autorizaciji lokalnih muslimanskih vođa (velikih/glavnih muftija) od strane šejhul-islama nakon provedene procedure izbora ili imenovanja u nacionalnim okvirima.478 U istom smislu ovaj termin koristi Autonomni statut iz 1909. i sva kasnija praksa Bošnjaka.

Tekst menšure kod Bošnjaka mijenjao se tokom proteklog stoljeća. Generalno govoreći, tekstovi ranijih menšura bili su mnogo bliži osmanskom uzoru dok su kasniji, posebno u vrijeme komunističke vlasti, pretrpjeli znatne modifikacije što je na svoj način odražavalo marginalizaciju uloge islama u društvenom životu Bošnjaka.

Menšura se novoizabranom reisul-ulemi predaje svečano i po tradiciji u Gazi Husrev-begovoj džamiji u Sarajevu u prisustvu bosanske uleme, vjernika, državnih predstavnika, visokih dostojanstvenika drugih konfesija. Posebno značajno mjesto među gostima pripada visokim predstavnicima islamskih institucija iz svijeta. Prisustvo ovako impozantnog broja neke vrste „svjedoka čina“ (šuhudul-hal) razumijeva se među Bošnjacima kao priznanje legitimiteta njihovog vođstva i potvrda pripadanja Islamske zajednice kod Bošnjaka univerzalnom muslimanskom ummetu.“

Pripremio i odabrao: dr. Ekrem Tucaković

Izvor:

• Karčić, Fikret (2011), „Služba reisul-uleme kod Bošnjaka“, Studije o šerijatskom pravu i institucijama, drugo dopunjeno izdanje, Sarajevo: El-Kalem i Centar za napredne studije, 2011, str. 317-319. Izvor: (engleska verzija teksta) Intellectual Discourse, 1997, vol. 5, no. 2, str. 109-120.