OSVRT NA TRADICIJU MEĐURELIGIJSKOG SUŽIVOTA U BOSNI I HERCEGOVINI

U Bosni i Hercegovini tradicionalno su zastupljene četiri monoteističke religije koje su definirane kao religijske zajednice: islam, judaizam, katoličanstvo i pravoslavlje. Shodno činjenici da na jednom geografskom, ne tako velikom, prostoru žive i djeluju pripadnici tih monoteističkih religija ili drugih religijskih uvjerenja, sasvim je jasno da postoje oblici međureligijskog dijaloga i tolerancije. 

Često se danas govori i o komšijskom odnosu između muslimana, kršćana i jevreja, pozitivnom odnosu i saradnji vrhovnih poglavara, vjerskih službenika i organa vjerskih zajednica i crkava. Taj odnos je nastao u tradicionalnim svjetovima tradicionalnih religija, a podrazumijeva duboko poštovanje ljudskih razlika i vjerovanja. Ukoliko se međureligijski dijalog posmatra kao komšijski odnos stanara dviju susjednih kuća, utoliko treba imati na umu da je i komšijino dijete na mjestu našeg djeteta, da je njegovo pravo pravo i našeg djeteta, da njegov privatni prostor i ograđena avlija ne znači da možemo ući kadgod poželimo i praviti preraspodjelu njegovih stvari, aranžirati, čupati, saditi, popravljati ili kvariti kao u svojoj avliji.

Treba imati na umu da tradicionalni komšiluk podrazumijeva gledanje u zajedničko plavetnilo neba, raznolika prostranstva koja okružuju kuće, ali svako iz svoga ugla, sa svoga prozora. Poštovati da su prostor i priroda zajednički, ali poštovati i činjenicu da je pogled na tu prirodu drugačiji od komšijinog pogleda, a to podrazumijeva međureligijski dijalog. 

U periodu vladavine osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini islam je imao centralnu poziciju državne religije, a islamske ustanove bile su dijelom državne organizacije. S druge strane, Katolička crkva, Srpska pravoslavna crkva i Jevrejska zajednica imale su javno priznati pravni status i slobodu iskazivanja religije u okviru tadašnjih zakona te, svakako, i pravo da primjenjuju religijska prava u pitanjima koja se tiču njihovih pripadnika.  

Dolaskom austrougarske vladavine prihvata se model vjerskih udruženja i priznatih religija. Zemaljski ustav za Bosnu i Hercegovinu, od 17.2.1910. godine, u članu 8, kao priznata vjerska udruženja, odnosno zajednice, navodi sljedeće: islamsku, srpsko-pravoslavnu, rimokatoličku, grkokatoličku, evangeličku, augsburškog i helvetskog zakona i jevrejsku zajednicu.

Ove priznate vjerske zajednice i udruženja imali su javna prava, prava na obavljanje vjerozakona, oslobađanje od plaćanja poreza te pravo na ubiranje vjerskih poreza. Vjera i vjerski obredi bili su pod krivično-pravnom zaštitom države, a i državni službenici učestvovali su na vjerskim manifestacijama. Ipak, država je zadržavala pravo nadzora nad crkvama i vjerskim zajednicama i udruženjima.  

Nakon ulaska Bosne i Hercegovine u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Jugoslavije ovakav model religioznosti se zadržava. Član 12 Vidovdanskog ustava garantirao je ravnopravnost usvojenih vjeroispovijesti pred zakonom i njihovo pravo da svoj vjerozakon javno ispovijedaju. Sve vjeroispovijesti koje su u nekom dijelu Kraljevine bile zakonski priznate smatrane su usvojenim.

U socijalističkom periodu dolazi do velikih promjena u odnosu države i crkava i vjerskih zajednica. Pravno, usvaja se model odvajanja države i crkve, vjera je proglašena za privatnu stvar, dok je sloboda vjeroispovijesti bila zagarantirana u okviru zakona. 

Uspostavljanjem političkog pluralizma i u periodu prijelaza prema demokratskom liberalnom sistemu, odnosi države i vjere reguliraju se prema demokratskim principima sekularne države. To su principi koji su sadržani u Evropskoj konvenciji o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sloboda vjere i uvjerenja data je veoma široko, država ne može priznati status državne vjere nijednoj vjeri niti se može miješati u unutrašnju organizaciju i poslove crkava i vjerskih zajednica. Građanski status pojedinca nije povezan s religijom, što znači da obim prava i dužnosti pojedinca ne zavisi od njegove religije ili uvjerenja te da je zabranjena diskriminacija na osnovu vjere ili uvjerenja.

O dugoj tradiciji međureligijskog dijaloga i tolerancije govori i sam glavni grad Bosne i Hercegovine, jedan od rijetkih gradova u Evropi koji njeguje kulturu četiri velike monoteističke religije. Zbog njegova bogatstva sakralnim objektima, Sarajevo često upoređuju s Jerusalemom, centrom duhovnosti. U toku dnevne molitve u isto vrijeme je moguće čuti ezane i zvona s pravoslavne crkve i katoličke katedrale. A u krugu od jednog kilometra nalaze se dvije velike sinagoge, sefardska i aškenaska, velika katolička katedrala, stara pravoslavna crkva, velika saborna pravoslavna crkva i desetine džamija.  

Historijski posmatrano, Sarajevo i njegovi stanovnici kontinuirano su njegovali duh zajedništva. U toku Drugog svjetskog rata većina stanovništva se bunila protiv ubijanja Jevreja, Roma i Srba, a izraz tog stava je i potpisivanje El-Hidajinih rezolucija. Dokumentirani su i brojni slučajevi sakrivanja jevreja u kućama uglednih Bošnjaka. Dokaz njegovanja međureligijskog duha je i činjenica da je jedan od najvećih hramova pravoslavne crkve na Balkanu sagrađen na osnovu inicijative stanovnika Sarajeva. Crkva je napravljena 1874. godine uz odobrenje sultana Abdul-Aziza. 

Nakon smjenjivanja Osmanlija, evropska vlast je izgradila katoličku katedralu te počinje i naseljavanje Bosne i Hercegovine stanovnicima iz raznih evropskih zemalja, poput Austrije, Njemačke, Poljske, Mađarske i drugih.

U osmanskom periodu sagrađena je i najveća džamija u Bosni i Hercegovini – Gazi Husrev-begova – a pored nje je sagrađena i Sahat-kula koja jedina u svijetu još uvijek mjeri vrijeme alaturka.

U starom dijelu Sarajeva izgrađene su dvije sinagoge. Prvu su izgradili Jevreji Sefardi koji su iz Španije pobjegli u Osmansko Carstvo, a do kraja Drugog svjetskog rata jedna od najbrojnijih jevrejskih zajednica živjela je u Sarajevu. Drugu sinagogu su izgradili Jevreji Aškenazi koji su se počeli doseljavati nakon austrougarske okupacije. Izgrađena je 1902. godine i bila je treća po veličini u cijeloj Evropi. 

Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine zajedno s Islamskom zajednicom je u novembru 2019. godine upriličila Međunarodnu konferenciju: “Suživot Jevreja i muslimana u Bosni i Hercegovini: 200 godina od Sarajevskog purimaˮ. Događaji koji su u vezi sa “Sarajevskim purimomˮ podsjećaju na početak 19. stoljeća kada su se sarajevski muslimani pobunili protiv sultanovog namjesnika, bosanskog valije Ruždi-paše i spasili deset najuglednijih sarajevskih sugrađana jevreja sa rav Moše Danonom od sigurne smrti. 

Jedan od primjera veličine islamske međuvjerske tolerancije predstavlja i čuvena Ahdnama kojom je sultan Mehmed Fatih, 28. maja 1463. godine, na ruke bosanskih franjevaca predao garant slobode ispovijedanja vjere te zaštitu života i časti. Ahdnama je franjevcima značila slobodu vjere i garanciju da niko ne smije uznemiravati niti ugrožavati njihove živote, imanja i samostane.