Orijentalno-islamska kultura u religijskom i društvenom životu Bosne i Hercegovine ostavila je prepoznatljive, duboke i neizbrisive tragove. S obzirom na to da je to kultura kojoj su podjednako bliski i intimni i javni život, kultura koja istovremeno zagovara transcendentna i imanentna dobra, ali i kultura koja je determinirana i inspirirana religijskim pluralizmom i tolerancijom spram različitih religijskih učenja i tradicija, bosanskohercegovačko iskustvo suživota po mnogo čemu je jedinstveno i neponovljivo u svijetu. Bliska i neposredna interakcija muslimana, jevreja i kršćana u svakodnevnom javnom životu Bosne i Hercegovine spontano je formirala duh prirodne i spontane koegzistencije, plodonosne kulturne i civilizacijske saradnje i komunikacije.

Šifru za dublje i suptilnije razumijevanje fenomena bosanskohercegovačkog kosmopolitizma nemoguće je odgonetnuti bez podrobnijeg razumijevanja “bosanskog islama“.

Za bolje i potpunije obrazlaganje svih nijansi bosanskog življenja islama u multireligijskom kontekstu trebalo bi mnogo više prostora. Ovom prilikom tek skrećemo pažnju na izvanrednu studiju iz pastoralne sociologije Norvežanke Tone Bringa Biti musliman na bosanski način, u kojoj su predstavljena lična iskustva ove vrsne naučnice o specifičnim narodnim ispoljavanjima vjere i vjerskih osjećaja muslimana u srednjoj Bosni.

Istini za volju, autoriteti u islamskim naukama naglašavaju da se u normativnom smislu islamu ne mogu davati geografski, rasni niti etnički atributi. Međutim, na nivou “narodne“ religije mogu se identificirati izvjesne regionalne specifičnosti koje su rezultat interakcije islamskog učenja i lokalnih tradicija.

Neki segmenti orijentalno-islamske civilizacije na Balkanu čine jednu od prepoznatljivih komponenata u kulturama južnoslavenskih naroda. Tako su neki pojmovi i propisi islama u čisto formalnom smislu i značenju prihvatani i od samih nemuslimana, jer se njihovo bogato simboličko značenje moglo bez straha od hereze primjenjivati i u vlastitoj religijskoj praksi.

Zanimljivo je primijetiti da su tako balkanski hrišćani preuzeli i usvojili čisto islamsku vjersku terminologiju za neke svoje vjerske pojmove. Poznati islamski obred “kurban“ u izvjesnom smislu je prakticiran i kod nemuslimana na prostorima Balkana. Izraz “kurban“ skoro svi balkanski narodi upotrebljavaju “za žrtvu pri zidanju i žrtvu pokojnicima. Dalje, islamski izraz “ćaba“ (Kaba) hrišćani su preuzeli označavajući njime Jerusalem i crkvu Hristova groba u njemu. Čin posjećivanja Kabe muslimani nazivaju hadž, a hodočasnike koji hodočaste Kabu nazivaju hadžijama. Iako posjetioce hrišćanske crkve balkanskih Slovena nerijetko zovu poklonicima, u svakidašnjem govoru posjetioci hrišćanske crkve nazivaju se kao i kod muslimana hadžijama.

“Hrišćanske hadžije“ putujući u Jerusalem posjećuju usput sve važnije crkve i manastire.

Te posjete u pređašnjim vremenima nazivane su zijaretima. Zanimljivo je da muslimani tokom obilaska znamenitosti u Medini i Mekki i posjeta važnijim džamijama i turbetima te iste posjete također nazivaju zijaretima. Vatru kojom se o Uskrsu pale svijeće u crkvi groba Hristova, hrišćani su zvali “nur“ ili “sveti nur“, a sama riječ “nur“ je arapskog porijekla bogatog semantičkog i duhovnog značenja koja označava naročitu “Božiju svjetlost“.

Islamski utjecaji na katoličku crkvu u Bosni vidljivi su u pobožnoj molitvenoj praksi klanjanju “na malim kolinima“. Ovdje, prema mišljenju nekih istraživača, spada i običaj po kojem ženskinje po selima i sada nosi u crkvi “ćilimčiće“, nazvane “krpa“, lijepo išarane i dekorirane, na kojima se kleči. Vidljiva je sličnost sa muslimanskim serdžadama koje prostiru prilikom obavljanja molitve.

S druge strane, i sami muslimani bili su otvoreni za kulturne utjecaje od strane nemuslimana. Kako je hidžretski kalendar bio nepodesan za poljske radove, kao i uopće za praćenje godišnjih doba, tako su muslimani i u svoje kalendare unosili pored hidžretskog računanja još i računanje po kršćanskim svetkovinama. Štaviše, neke od ovih svetkovina muslimani su i simbolično proslavljali, s tim da treba naglasiti da su te svetkovine samo po formi kršćanske. Naročito se proslavljao Jurjev i Aliđun (Ilin-dan). Svetkovanje Jurjeva povezano je s mnogim radnjama apotropejskog i divinacionog obilježja još iz slavenske starine. Narodni teferiči i dove održavane su na Aliđun često na visovima. Simbolika Aliđuna kod muslimana je i u tome što se Aliđun povezivao sa procesom širenja islama u Bosni. Popularnom uzrečicom: “Do podne Ilija, od podne Alija“, čime se očito željelo ukazati na predislamsko porijeklo bosanskih muslimana, ali i da se pronađe opravdanje za svetkovanje Aliđuna.

Multikulturalnost Bosne i Hercegovine svoje plodno tlo je po svemu sudeći pronalazilo u višestoljetnom njegovanom kultu komšiluka. Komšiluk, kao moralni princip kome je izvor u islamu, kultivirao se i u odnosu na nemuslimane, odnosno iste principe prihvatili su također i kršćani i jevreji u odnosu na svoje muslimanske susjede. Na taj način, umjesto naglašavanja povezanosti na bazi etničkog porijekla, iste vjerske pripadnosti i tome slično – što u krajnjoj liniji ljude razdvaja – davala se važnost prostornoj bliskosti, s tim da se komšiluk u komunikacijskom, kulturnom i civilizacijskom smislu shvaćao znatno šire nego što je uobičajena prostorna bliskost.

Komšiluk je na jednom lokalnom nivou, na prostoru zajedničkog života pripadnika različitih religijskih tradicija, činio kompaktnu kohezivnu asocijaciju, često mnogo jaču i čvršću od konfesionalne asocijacije. Produbljivanjem komšijskih odnosa prevazilazile su se konfesionalne suprotnosti i animoziteti. Tako je u narodima bosanskog podneblja rašireno shvatanje da je komšijski hak (pravo), štaviše, jači i od rodbinskog.

Vremenom se kult komšiluka počeo protezati i na aksiološki plan. Zajednički imenitelj pripadanja univerzalnim vrijednosti komšiluka, življenja i prakticiranja tih moralnih vrijednosti iskazivao se  poštovanjem prema svakom komšiji koji te vrijednosti dijeli, neovisno od njegove religijske i nacionalne pripadnosti.

Smisao tog istinskog zajedništva u vrijednostima, a ne samo dokazivanja formalnog zajedništva na osnovu etičke pripadnosti može se prepoznati u riječima Alije Izetbegovića: “Dobrog kršćanina više cijenim nego hrđavog muslimana. Ne mogu braniti nešto samo zato što je muslimansko (a nije islamsko), niti ignorisati neko dobro samo zato što je tuđe.“