BERLINSKI KONGRES I BOSNA I HERCEGOVINA

Austrijske (habsburške) težnje i aspiracije na teritoriju Bosne sežu još u vrijeme nakon Velikog ili tzv. Bečkog ra­ta, odnosno Karlovačkog mira iz 1699. godine, kada su Osmanlije odbačene od Beča i definitivno zaustavljene u svom prodoru u Evropu.

Austrijski planovi o preuzimanju Bosne od Osmanlija pojačani su “istočnim pitanjemˮ (res Orientales), kao pitanjem opstanka Osmanskog Carstva u jugoistočnoj Evropi. “Istočno pitanjeˮ bitno je utjecalo na sudbinu Bošnjaka i Bosne: ono je bilo pitanje opstanka Bosne i Bošnjaka na rodnom tlu uz očuvanje vlastitog, muslimanskog identiteta neovisno od sudbine Osmanskog Carstva. Kao zemlja na granici, Bosna se našla u fokusu interesa dvije velike imperije.

Razrješenje “istočnog pitanjaˮ ubrzali su pravoslavni seljaci u Hercegovini i Bosanskoj krajini (Bosanski ustanak ili tzv. Nevesinjska puška iz 1875.), u čijoj pobuni su autonomne kneževine Srbija i Crna Gora, iza kojih je stajala Rusija, vidjele svoju šansu. Ovaj ustanak je upravo pokrenuo i oblikovao veliku istočnu krizu koja je razriješena na Berlinskom kongresu 1878. godine. Ruska politička misao ovog perioda bila je pod veoma jakim utjecajem panslavizma i varirala je u rasponu od simpatija prema slavenstvu do grandiozne zajedničke slavenske imperije pod vlašću ruskog cara.

Austrougarska istočna politika, čiji je ključni eksponent bio ministar vanjskih poslova Gjula Andrassy (Đula Andraši), smatrala je, u slučaju propasti Osmanskog Carstva, da Austro-Ugarska mora preuzeti Bosnu. To pogotovo nisu smjele učiniti Srbija ili Crna Gora, čije je eventualno proširenje u veliku balkansku državu Andrassy smatrao opasnim za Austro-Ugarsku, jer bi širenje Srbije izazvalo rusko, a naročito habsburško neprijateljstvo.

Nakon što su osmanske trupe ugušile Bosanski ustanak, krajem juna 1876. godine, Srbija i Crna Gora objavile su rat Osmanskom Carstvu, nakon čega su i Rusi objavili rat Osmanlijama.  Rusko uplitanje u ovaj sukob bilo je tako aranžirano da ne izazove evropske sile, tako što je ruski car Aleksandar II pokušao pridobiti podršku Bismarcka.

Osmanski poraz rezultirao je Sanstefanskim mirovnim ugovorom, 3. marta 1878., kojim je formirana “Velika Bugarskaˮ koja je bolje mogla poslužiti njihovim interesima na Balkanu, uprkos očekivanju srpskih političara da im Rusija formira “Veliku Srbijuˮ.

Bosna je članom XIV Sanstefanskog mirovnog ugovora trebala dobiti neku vrstu autonomije, uz provođenje reformi koje su ranije bile predviđene. Osmanlije se nisu mogle nadati da mogu preokrenuti poraz te su prihvatile uvjete koje su Rusi izdiktirali Sanstefanskim ugovorom, koji će tek produbiti evropsku krizu budući da je pokazao sav antagonizam velikih evropskih sila.

Ovaj ugovor trebao je omogućiti rusku dominaciju u istočnim dijelovima Balkanskog poluotoka, koju su Rusi pravdali ciljem zaštite pravoslavnog stanovništva u Osmanskom Carstvu, a ustvari su željeli u pogodnom trenutku zauzeti Istanbul i dva značajna moreuza, Bosfor i Dardaneli, pa ga je Andrassy cinično nazvao “pravoslavno-slavenska propovijedˮ.

Izlazak Rusije na Egejsko more stvaranjem “Velike Bugarskeˮ uveliko je ugrožavao interese svih evropskih sila i one su nastojale revidirati takav sporazum. “Vraćanjeˮ Osmanskog Carstva na Balkan bit će njihov ključni interes s obzirom na to da je na prostoru jugoistočne Evrope bilo bolje imati i “Bolesnika na Bosforuˮ s tendencijom njegovog slabljenja nego rusku imperiju. Tako je, nakon mnogih tajnih pregovora između evropskih sila, 13. juna 1878. sazvan Berlinski kongres koji je imao za cilj revidiranje Sanstefanskog ugovora, odnosno udaljavanje Rusije od “toplih moraˮ, što se na Berlinskom kongresu i postiglo.

“Velika Bugarskaˮ rasparčana je na autonomnu kneževinu na sjeveru, dok je preostali dio ponovo pripao Osmanskom Carstvu. Austro-Ugarska je članom XXV Berlinskog ugovora dobila mandat da okupira Bosnu s pravom držanja trupa u području Novopazarskog sandžaka. Rusi su povratili Besarabiju, koju su izgubili 1856. godine, i dijelove istočne obale Crnog mora tako da je Berlinski kongres bio njihov potpuni poraz jer su Besarabiju mogli vratiti i bez rata. Iako je Berlinski kongres značio poraz Rusije i nestanak “Velike Bugarskeˮ, nije to bila velika pobjeda Austro-Ugarske i Velike Britanije.

Propast tri velike imperije (Austro-Ugarska, Rusija i Osmansko Carstvo) samo je odgođen, jer će one na prvom sljedećem velikom kongresu evropskih sila (u Parizu 1918. godine) biti bez svojih predstavnika. Naime, sve tri će “izgorjetiˮ u požaru Prvog svjetskog rata.

Članom XXV Berlinskog kongresa 1878., Austro-Ugarska je od evropskih sila dobila mandat da okupira Bosnu. Upravo će najviše rasprava o pravnom položaju Bosne i Hercegovine pod austrougarskom okupacijom izazivati pitanje njenog statusa s obzirom na to da je pravno bila pod sultanovim suverenitetom, a faktički pod austrougarskom okupacijom. Ipak bi se moglo reći da je pravno (de iure) suverenitet zaista pripadao sultanu, ali je stvarno vršenje vlasti (de facto) pripadalo Austro-Ugarskoj koja je u Bosni i Hercegovini imala samo pravo vršenja unutrašnjeg suvereniteta, ali na međunarodnom planu, Austro-Ugarska je morala uvažavati činjenicu sultanovog suvereniteta nad Bosnom i Hercegovinom. Takav sultanov suverenitet nazvan je “golo pravoˮ (nudum ius).

Nakon što su austrougarske trupe, poslije tromjesečnih borbi ušle u Bosnu, u ovoj bivšoj najzapadnijoj pokrajini Osmanskog Carstva, uspostavljen je osoben državnopravni položaj unutar dvojne monarhije, bitno određen sa tri posebna, međusobno povezana činioca: međunarodne okolnosti pod kojima je izvršena okupacija, složeni ustavni sistem Austro-Ugarske Monarhije i unutrašnja struktura Bosne i Hercegovine, posebno njena socijalna, konfesionalna i narodnosna struktura. Bosna i Hercegovina nije pripadala ni Austriji (Cislajtanija) ni Ugarskoj (Translajtanija), nego je bila corpus separatum kojim se upravljalo iz zajedničkog ministarstva finansija u Beču.  

Višekonfesionalnost Bosne i Hercegovine iziskivala je neophodnu potrebu za uređenjem odnosa sa svim vjerskim zajednicama. Osnovni cilj uređenja ovih odnosa bilo je jačanje okupacije, te je stoga odnos austrougarskih vlasti prema vjerskim zajednicama bio bitno određen političkim motivima. Osnovni cilj bio je da ih iskoriste i što više prilagode potrebama okupacionih vlasti. 

Berlinskim kongresom definitivno je uspostavljena nova ravnoteža sila u Evropi i nova politička konfiguracija na jugoistoku Evrope. Bilo je to legaliziranje ranijih tajno postignutih rješenja i trijumf tajne diplomatije velikih evropskih sila. Odlukama Kongresa Srbija se proširila za četiri okruga (pirotski, niški, vranjski i toplički) i dobila samostalnost. I Crna Gora je dobila samostalnost uz znatna proširenja na račun Bosne (Bosanskog vilajeta), odnosno Osmanskog Carstva, dok će Bosna i Hercegovina potpasti pod austrougarsku vlast i, poslije 415 godina, iz orijentalno-islamske preći će u zapadno-evropsku civilizaciju.

Literatura:

1. Banac, Ivo (1995), Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Zagreb: Durieux.

2. Ekmečić, Milorad, “Karakteristike Berlinskog kongresa 1878. godineˮ, Prilozi Instituta za istoriju, XVII, 18/81, Sarajevo, 1981.

3. Imamović, Mustafa, “Berlinski kongres i južnoslavenski prostorˮ, Pregled, br. 10-11, Sarajevo, 1978.

4. Imamović, Mustafa (1977), Bosna između Osmanske i Habsburške carevine u istočnoj krizi 1875-1878. godine, Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovne, Knjiga XXX.

5. Kapidžić, Hamdija (1973), Hercegovački ustanak, 1882. godine, Sarajevo: Veselin Masleša.

6. Popović, Vasilj (1996), Istočno pitanje, Beograd: Balkanološki institut SANU.

7. Tejlor, Alan Dž. (1968), Borba za prevlast u Evropi, Sarajevo: Veselin Masleša.