ISTOČNO PITANJE

Historija muslimana Balkana tokom 20. stoljeća, nakon što je Osmanska Država odstupila sa ove teritorije protekla je u znaku seoba, manjinskog statusa u okviru novouspostavljenih balkanskih hrišćanskih država, prikrivene ili otvorene diskriminacije, progona i genocidnih ratova. Periodi relativnog mira bili su samo uvod za nova, žešća stradanja. Kada se traga za paradigmom – referentnim okvirom u kojem se svi ovi događaji mogu sažeti i razumjeti – ima se dovoljno razloga da se opredijeli za Istočno pitanje. Izbor je naizgled neuobičajen, posebno kada se ima na umu da se Istočno pitanje, bez obzira na način definiranja, obično stavlja u vremensku perspektivu između 1774. godine (Ugovor u Kučuk-Kajnardži) i 1923. (Ugovor iz Lozane). Međutim, sudbina muslimana Balkana nakon 1923. daje za pravo da se Istočno pitanje koristi kao paradigma i za tumačenje historije muslimana do kraja 20. stoljeća. Radovi kao i brojna druga istraživanja, dokumenti i svjedočenja, govore o preživljavanju mentaliteta Istočnog pitanja među balkanskim hrišćanskim nacionalnim elitama, što se izrazilo u prikazivanju islama kao strane religije na evropskom tlu, njihovom referentnom okviru i vokabularu vezanom za muslimane te traganje za saveznicima iz doba ratova za osmansko naslijeđe.

Iz kratkog pregleda tretmana Istočnog pitanja izabranih evropskih autora, može se zaključiti da se ova paradigma odnosi na ispunjavanje političkog vakuma, nastalog padom i postepenom dezintegracijom Osmanske Države, i na rješavanje pitanja osmanskog naslijeđa. Teritorijalno, Istočno pitanje odnosilo se na događaje u širokom geografskom dijapazonu od Bosne do Crnog mora i Kavkaza te od Arapskog zaliva do Alžira. U unutrašnjem dinamizmu rješavanja Istočnog pitanja znatan dio 19. stoljeća i prve decenije 20. pripadaju Balkanu.

Politički vakum nastao osmanskim gubitkom teritorija na Balkanu riješen je putem obnavljanja ili kreiranja mnoštva balkanskih nacionalnih hrišćanskih država. Nekada jedinstveni geografski region Rumelije ili osmanske Evrope (Awrupa-i Osmani) podijeljen je u mnoštvo malih, međusobno nepovjerljivih i suprotstavljenih država.

Jedno od glavnih obilježja procesa nastanka balkanskih nacionalnih država bilo je definiranje nacije religijskim kriterijem i shvatanje države kao političkog oruđa u rukama tako definirane nacije. U takvim okolnostima za „druge“ je ostavljeno malo životnoga prostora, posebno za muslimane. Kroz sve vrijeme historijskog rješavanja Istočnog pitanja na Balkanu, balkanske nacionalne države poistovjećivale su, u manjim ili većim nijansama, muslimansko stanovništvo s osmanskim državnim strukturama ili ga smatrale nasljednikom Osmanlija. Zbog toga je rađanje svake balkanske hrišćanske nacionalne države bilo praćeno masovnim pogromima muslimana, protjerivanjima, promjenom izgleda i naziva naselja, kolonama izbjeglica koje su se kretale kaljavim drumovima ili neprohodnim planinskim prevojima, snovima o povratku kućama, neizvršenim ugovorima o obeštećenju za oduzetu ili ostavljenu imovinu itd. Ova slika može se rekonstruirati bez obzira na to da li se čitaju dokumenti o Beogradu 1807., Moreji 1821., Užicu 1862., Sofiji 1877., Strumici, Kukešu, Serezu i Dedeagaču 1912–1913., dolini Lima 1943., bugarsko-turskoj granici 1989., Višegradu i Foči 1992., Srebrenici i Žepi 1995. ili Peći 1999. godine.

Iza često ponavljane teze o tome da se zaustavljanjem „muslimanske opasnosti“ na Balkanu, ustvari, brani Evropa stoji mentalitet Istočnog pitanja, koji Evropu izjednačava sa Pax Christiana (hrišćanskim svijetom). U osmansko doba islamsko prisustvo u Evropi bilo je ograničeno na Balkan, odnosno jugoistočni dio evropskog kontinenta. Svi dodiri između dvije civilizacije, pa i konflikti, odigravali su se na ovome prostoru. Međutim, u drugoj polovini 20. stoljeća zapadna Evropa otvorila je vrata brojnim muslimanskim studentima, radnicima i useljenicima koji su postepeno oformili relativno stabilne i dinamične zajednice.

I letimični pogled na teorijski okvir i rječnik političkog i intelektualnog diskursa vođstva balkanskih nacionalnih država govori o preživljavanju mentaliteta Istočnog pitanja. U intelektualnom diskursu intelektualci balkanskih hrišćanskih skupina većinom nisu bili u stanju dati objektivnu, kritičku historiju svojih zemalja ili regiona u cjelini pod osmanskom upravom. Njihovi radovi slijede nacionalno-romantičarski pristup i govore o „turskom jarmu“, „životu izvan historije“, „prekidu veza sa Evropom“ itd. Za cjelovito i objektivno upoznavanje historije islama na Balkanu evropski čitalac mora konsultirati zapadnoevropske i, naročito, američke autore. U političkom diskursu uobičajeno je referiranje na slavenske muslimane kao „poturice“, „otpadnike“ te borbu za njihovo nacionaliziranje. Posebno je ilustrativan referentni okvir i rječnik srpskih ideologa, političara i intelektualaca tokom 90-ih godina 20. stoljeća, kada su pokrenuli ratove u Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Ovaj okvir čine ideje osvete za poraz na Kosovu 1389., nastavak srpskog ustanka iz 1804., produžetak Balkanskog rata iz 1912. godine itd.

Ova kratka analiza pokazuje da je paradigmu Istočno pitanje moguće koristiti za razumijevanje mentaliteta balkanskih hrišćanskih nacionalističkih vođstava i objašnjenje njihovog postupanja prema muslimanskom stanovništvu. Njihov nacionalizam je u osnovi nacionalizam 19. stoljeća i on se treba tumačiti paradigmama tog doba. U izvjesnom smislu, ista paradigma može se koristiti i za tumačenje ponašanja drugih učesnika u događajima na Balkanu, posebno onih koji su imali ulogu u razrješenju klasičnog Istočnog pitanja 1774–1923. i postajali taoci (ne)tačnih historijskih paralela.