AGRESIJA I GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1992–1995.

Režim u komunističkoj Jugoslaviji, vladajući željeznom pesnicom od 1945. godine, počeo je gubiti kontrolu i zapao je u krizu smrću Josipa Broza Tita 1980. godine. Kosovska kriza i masovna represija nad političkim aktivistima započeli su u ranim 1980-im. Pored toga, zemlju je teško pogodila ekonomska kriza, pogoršana međunarodnim sankcijama. Ova politička i ekonomska nestabilnost pokazala se katalizatorom porasta nacionalizma.

Komunizam, popraćen potiskivanjem sjećanja nakon Drugog svjetskog rata, otvorio je put porastu nacionalizma u kasnim 1970-im. Slobodan Milošević iskoristio je priliku da problematizira status Kosova (u to vrijeme autonomnu pokrajinu Republike Srbije) kako bi mobilizirao mase za podršku projektu Velike Srbije. Vrijeme se savršeno poklopilo sa 600. godišnjicom Kosovskog boja (1389–1989), srednjovjekovnom bitkom između osmanske i srpske vojske. 

Milošević je bio vrlo vješt u iskorištavanju Bitke na Kosovu za mobiliziranje javne podrške i predstavljanje sebe kao spasitelja Srbije i Evrope, uputivši riječi velikom broju okupljenih na obilježavanju godišnjice:

“Pre šest vekova Srbija je ovde, na polju Kosovu, branila sebe. Ali je branila i Evropu. Ona se tada nalazila na njenom bedemu koji je štitio evropsku kulturu, religiju, evropsko društvo u celini.ˮ

Slovenija je 1991. proglasila nezavisnost od Jugoslavije, što je rezultiralo kratkotrajnim ratom. Sljedeća je nezavisnost proglasila Hrvatska, izazivajući time agresivne reakcije jugoslavenske države. Sa nezavisnošću ove dvije zemlje, većina stanovništva u Bosni i Hercegovini se, također, izjasnila za nezavisnost.

Prvi demokratski izbori održani su 1990. godine, malo prije popisa stanovništva početkom 1991. godine. Nakon pada komunizma u istočnoj Evropi i porasta nacionalizma za vrijeme predsjednika Srbije Slobodana Miloševića, Slovenija i Hrvatska odlučile su se odvojiti od Jugoslavije i proglasile su nezavisnost. Beograd, koji je kontrolirao Jugoslavensku narodnu armiju (JNA) na ove referendume za nezavisnost odgovorio je pokretanjem rata. Poslije kraćih sukoba JNA je napustila Sloveniju i fokusirala se na Hrvatsku, koja je imala znatno brojnije srpsko stanovništvo. Rat je trajao nekoliko mjeseci i na kraju je okončan mirovnim sporazumom uz međunarodno posredovanje.  

Srpska demokratska stranka (SDS), koju je predvodio Radovan Karadžić, započela je formiranje paralelnih institucija u BiH već 1991. godine, kad je shvatila da zemlja ide sličnim putem ka nezavisnosti. Ove paralelne institucije kasnije će igrati veliku ulogu u političkom preuzimanju BiH koje su izvršili bosanski Srbi. Strategija SDS-a sastojala se od uspostavljanja paralelnih oblika vlasti u opštinama (na mikro nivou). Ova ad hoc tijela pod nazivom “krizni štaboviˮ trebala su biti privremene vlade u opštinama nakon što SDS i JNA preuzmu vlast. Krizni štabovi sastojali su se isključivo od članova SDS-a zajedno s lokalnim komandantom JNA.

Do jeseni 1991. širom zemlje formirana su regionalna upravljačka tijela koja su činila mezo nivo. Srpske autonomne oblasti (SAO) sastojale su se od nekoliko desetina opština iz jednog geografskog regiona. SAO su formirane u oblastima sa značajnim srpskim stanovništvom kako bi se uspostavila koordinacija aktivnosti unutar određenih geografskih područja i efikasnije preuzela politička kontrola nad tim teritorijama kad je to bilo potrebno. Krajem oktobra 1991. godine, nekoliko dana nakon što je Parlament BiH izglasao otcjepljenje od Jugoslavije, politički establišment bosanskih Srba formirao je Skupštinu srpskog naroda, koja je bila sastavljena od srpskih članova Parlamenta BiH. Na ovaj način formirana je alternativna paralelna etnizirana skupština s izbornim legitimitetom. Konačno, 9. februara 1992. proglašena je Srpska republika Bosna i Hercegovina i time su SAO formalno postale dio novoproglašene Republike. Bez Slovenije i Hrvatske Bosna i Hercegovina nije željela ostati sama u Jugoslaviji u kojoj dominiraju Srbi, pa je slijedila njihov primjer i glasala za nezavisnost 1. marta 1992. godine. Srpske nacionalističke stranke odbacile su nezavisnost BiH i obavezale se na lojalnost Beogradu. Uz pomoć Jugoslavije, SDS je odlučio formirati vlastitu Srpsku republiku u Bosni i Hercegovini. Ona je bila zamišljena kao etnički homogena teritorija koja bi se na kraju spojila sa samom Srbijom. Nakon mjesec dana okršaja i sukoba širom zemlje, 6. aprila 1992. godine, Jugoslavenska narodna armija proglasila je otvoreni rat u BiH. Dva dana ranije, 4. aprila 1992. godine, formirana je policija bosanskih Srba koja je trebala biti udarna snaga u preuzimanju opština. Tokom sljedećih nekoliko mjeseci hiljade ljudi je pogubljeno, a hiljade drugih protjerano iz svojih domova i natjerano da potraži utočište u oblastima pod kontrolom bosanske vlade ili susjednim zemljama. Desetine hiljada civila zatočeno je u zatočeničkim logorima gdje su bili izloženi torturi i ubistvima. Najmanje trideset hiljada žena i djevojčica bilo je silovano i seksualno zlostavljano.

BiH se u borbi protiv srpskih snaga svrstala uz Hrvatsku i njene predstavnike u BiH (Hrvatsko vijeće obrane – HVO). Međutim, 1993. godine hrvatsko političko i vojno rukovodstvo udružilo se sa srpskim snagama protiv bosanske vlade. Ovaj rat, poznat kao bošnjačko-hrvatski rat, započeo je 1993. godine i trajao je do potpisivanja Washingtonskog sporazuma, koji je inicirao SAD 1994. godine. U julu 1995. godine vojska i policija bosanskih Srba, u jednosedmičnoj operaciji, počinile su genocid u “zaštićenoj zoniˮ Ujedinjenih naroda u Srebrenici. Konačno, nakon uspješne zajedničke bosansko-hrvatske ofanzive u jesen 1995. godine, u Dejtonu, u državi Ohio, u novembru je potpisan Dejtonski mirovni sporazum pod pokroviteljstvom SAD-a, kojim je okončan rat.

Namjera da se unište bosanski muslimani može se najbolje prikazati kroz presretnute telefonske razgovore između političara bosanskih Srba. Takav primjer je telefonski razgovor između lidera bosanskih Srba Radovana Karadžića i njegovog beogradskog druga – pjesnika Gojka Đoge, 12. oktobra 1991., u kojem Karadžić kaže:

“...Oni ne razumiju da će biti krvoproliće i da će muslimanski narod biti istrijebljen. Nestat će, ti ljudi će nestati... sa lica Zemlje...ˮ

Nekoliko dana kasnije Karadžić je na Parlamentarnoj skupštini svoju prijetnju javno ponovio:

“Nemojte misliti da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski narod možda u nestanak, jer muslimanski narod ne može da se odbrani ako bude rat ovdje.ˮ

U ljeto 1992. strani novinari su otkrili postojanje koncentracionih logora i kampova za silovanje, gdje su odvođeni Bošnjaci i Hrvati. Prijedor, grad na sjeverozapadu BiH, postao je ozloglašen po svojim kampovima u koje su zatvarane desetine hiljada ljudi. Slike iz logora izazvale su bijes u Međunarodnoj zajednici i inicirana je uspostava Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ).

Novinar Ed Vulliamy je kasnije ispričao svoj susret s Nikolom Koljevićem, profesorom veoma dobro upućenim u sve radnje upravljačkih struktura bosanskih Srba, dan nakon što je Vulliamy otkrio logor Omarska:  

“'Dakle, našao si ih', reče podrugljivo. 'Čestitam!' A onda je, nadražljivim glasom kojim je imitirao svog omiljenog Šekspirovog lika Iagu, započeo duplo ponižavanje: 'Trebalo ti je dugo vremena da ih nađeš, zar ne? Tri mjeseca! A tako blizu Venecije! Sve na šta vi ljudi mislite je jadno, sofisticirano Sarajevo. Ha-ha!' Zatim je upitao hladnim glasom: 'Niko od vas nikad nije išao na odmor u Omarsku, je li? U Prijedoru nema Olimpijskih igara!'ˮ  

Tokom tri i po godine agresije i genocida procjenjuje se da je najmanje 100.000 ljudi ubijeno od čega su 30.000 vođeni kao nestale osobe. Ujedno, najmanje 30.000 žena i djevojaka silovano je u logorima i zatočeničkim objektima širom BiH. Dok je oko 2 miliona ljudi bilo prisiljeno napustiti državu.