OD KULINA BANA I DOBRIJEH DANA

Tradicionalna i narodna poslovica – „Od Kulina bana i dobrijeh dana.“ – pokazuje da se u narodu sačuvalo sjećanje na vladavinu bana Kulina koja je odlikovala političku stabilnost i značajni privredni prosperitet. Upravo Povelja Kulina bana o trgovini koju je zaključio sa dubrovačkom općinom 29.8.1189. godine pokazuje postojanje državne strukture i vlasti. Ovaj pisani dokument danas važi za najznačajniji fizički trag o postojanju srednjovjekovne države Bosne. Bosanska srednjovjekovna država funkcionirala je slično kao druge države u tom periodu – kroz običajno pravo i državne protokole.

Bosanski velikaši i njihova međusobna borba za vlast dovela je do slabljenja države i otvorila put Ugarskoj da je stavi pod svoju vlast. Dva posljednja kralja – Stjepan Tomaš i Stjepan Tomašević – ulagali su povjerenje u Ugarsku i rimskog papu za podršku a zauzvrat su počeli progone pripadnika Crkve bosanske. Podrška Bosni i posljednjem kralju Stjepanu Tomaševiću nedostojala je padom Bosne pod Osmansku Državu 1463. godine. Tada je donesen jedan od najznačajnijih dokumenata koji se tiče Bosne – Ahdnama sultana Mehmeda II Fatiha, 28. maja 1463. godine, kojom se štite prava franjevaca i njome im je omogućeno slobodno obavljanje vjerske službe. Trebalo je više od 100 godina da se cjelokupna teritorija Bosne – naročito Krajina – osvoji od strane Osmanske Države. U ovom periodu dolazi do razvitka kasaba i naselja. Isa-beg Ishaković, osmanski vojskovođa, udario je temelje Sarajevu, sagradivši rezidentalne objekte, džamiju, tekiju, musafirhanu i most. 

Drugi poznati vakif, namjesnik Bosne – Gazi Husrev-beg – ostavio je veliki trag izgradnjom centralnog jezgra grada, o čemu svjedoči vakufnama Gazi Husrev-bega iz novembra 1537. godine. Godine 1580. dolazi do formiranja bosanskog beglerbegluka ili ejaleta, vojno-administrativne i političke organizacije osmanske vlasti u Bosni. Na ovaj način u Bosanski ejalet ujedinili su sve sandžake na bosanskom historijskom prostoru (Bosanski, Hercegovački, Zvornički i Kliški). Pravni sistem Osmanskog Carstva zasnovan je bio na državnom i šerijatskom zakonu, koji je bio u skladu sa hanefijskom pravnom školom. Autonomni pokret Bošnjaka pod vođstvom Husein-kapetana Gradaščevića 1832. godine bio je pokušaj da se u skladu s novonastalom političkom situacijom u regionu – autonomija srpske države – ojača i zaštiti bosanska teritorija od napada. Reforme Osmanskog Carstva imale su utjecaj na Bosnu. Hatišerif od Gulhane iz 3. novembra 1839. koji je izdao sultan Abdulmedžid započeo je novi period, tj. eru tanzimata koja je imala za cilj modernizaciju i usklađivanje sa evropskim standardima. Ovaj period traje do 1876. kada je usvojen prvi ustav Osmanske Države. Dodatno uređenje Bosne kao jedinstvene teritorije sprovedeno je kroz Uredbu o uređenju bosanskog vilajeta od 7. novembra 1864. godine.

Do austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine dolazi na osnovu člana 25 Berlinskog kongresa 1878. godine. Austrougarska vlast nad Bosnom bila je stvarna dok se sultan smatrao za legitimnog suverena Bosne, što je u biti bio samo prividni suverenitet. Ovo se u potpunosti riješilo aneksijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1908. godine kada je donesen Proglas stanovništvu Bosne i Hercegovine. Austro-Ugarska carskim dekretom od 17. oktobra 1882. godine postavlja Mustafu Hilmi-ef. Hadžiomerovića za prvog reisu-l-ulemu u Bosni i Hercegovini. Ovo je učinjeno nakon što je ranije Mustafa Hilmi-ef. imenovan za sarajevskog muftiju od strane šejhu-l-islama u Istanbulu. Borba za samostalnim uređivanjem i rukovođenjem vjerskim životom u Austro-Ugarskoj dovela je do usvajanja Štatuta za autonomnu upravu islamskih vjerskih, vakufskih i mearifskih poslova u Bosni i Hercegovini 1909. godine. Sam austrougarski period označavao je i prelazak sa jednog pravnog sistema na drugi iako se šerijatsko pravo i bosansko običajno pravo i dalje primjenjivalo naročito u građanskom pravu.

Sarajevo je došlo u epicentar svjetskih zbivanja 28. juna 1914., kada je Gavrilo Princip počinio teroristički akt izvršivši atentat na austrougarskog prijestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju. Time je počeo Prvi svjetski rat, kada je značajan broj Bošnjaka učestvovao u redovima austrougarske vojske u borbama širom Evrope. Regija Novopazarskog sandžaka u ovom periodu teritorijalno je prvi put odsječena od Bosne i Hercegovine, što je dovelo do Sjeničke konferencije 1917. godine kada su Bošnjaci Sandžaka zatražili od Austro-Ugarske da se ova regija pripoji Bosni i Hercegovini. Završetkom Prvog svjetskog rata i porazom Centralnih sila došlo je do formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine. Ovo je bio novi momenat za Bošnjake i ujedno novi izazovi s kojima su se suočavali. Njihov položaj u novoj državi reguliran je i međunarodnim ugovorom. U septembru 1919. godine Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca potpisala je Mirovni ugovor iz Saint-Germaina, i time se obavezala da će muslimanskom stanovništvu osigurati određena manjinska prava i zaštitu. Prava su se odnosila na izbor reisu-l-uleme, zaštitu džamija i mezarja itd. Dana 28. juna 1921. donesen je tzv. Vidovdanski ustav, u kojem je ugrađen član kojim se u slučaju podjele države garantira teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine u njenim historijskim granicama.

Teritorijalni okvir Bosne i Hercegovine prvi put je podijeljen 1939. godine sporazumom Cvetković-Maček. Početkom Drugog svjetskog rata 1941. godine dolazi do formiranja fašističke Nezavisne Države Hrvatske kojoj je pripala i teritorija Bosne i Hercegovine dok je u Srbiji došlo do formiranja kvislinške vlade pod kontrolom nacističke Njemačke. Bošnjaci, bez odgovarajućeg političkog rukovodstva, ostali su podijeljeni na raznim stranama u ovim novim okolnostima. Nezaštićeno je bilo stanovništvo širom istočne Bosne, Sandžaka i Krajine gdje je najviše bošnjačkih civila pobijeno uglavnom od strane četnika. Zločinačka politika ustaškog režima i četnika dovela je do masovne podrške bošnjačkog stanovništva partizanskom pokretu naročito u gradskim sredinama. U Varcar-Vakufu (Mrkonjić-Gradu) 25. novembra 1943. održano je Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a (Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine) kada je došlo do obnove bosanskohercegovačke državnosti. Dana 29. novembra 1943. godine na Drugom zasjedanju AVNOJ-a donesena je Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, a ZAVNOBiH određen kao nosilac državnopravnih funkcija u federalnoj jedinici Bosni i Hercegovini. 

Oslobođenjem od fašističke okupacije 1945. godine došlo je do formiranja Narodne Republike Bosne i Hercegovine u sklopu Federativne Narodne Republike Jugoslavije, a poslije i Socijalističke Narodne Republike Jugoslavije (SFRJ). U novoj državi muslimani nisu bili priznati kao etnička grupa sve do 1974. kada su priznati kao konstitutivan narod novim ustavom SFRJ. Padom komunizma i „željezne zavjese“ 1989. godine došlo je i do demokratskih promjena u Jugoslaviji.

Na prvim demokratskim izborima 1990. godine na vlast su došle nacionalne stranke Bošnjaka (SDA), Srba (SDS) i Hrvata (HDZ). Nakon Referenduma za nezavisnost Slovenije i Hrvatske, Bosna i Hercegovina je 1. marta 1992. godine izglasala nezavisnost. Ovo je iskorišteno kao povod da Jugoslavija izvrši oružanu agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu koja je trajala tri i po godine. Velikodržavne pretenzije i Srbije i Hrvatske tokom 1992–1995. ostavile su veliki trag na modernu historiju Bosne i Hercegovine. Ova politika zasnovana na najstrašnijim zločinima i genocidu rezultirala je temeljitim uništenjem bošnjačkih zajednica i uništenjem njihove kulturne baštine. 

Rat je završen potpisivanjem Dejtonskog mirovnog ugovora 1995. godine kojim se Bosna i Hercegovina teritorijalno podijelila na dva entiteta: Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska. Od posljedica genocida se bosanskohercegovačko društvo i poslije trideset godina oporavlja.